______________________________________________________________________________________

شعر دانشجویی؛ از تهدید تا فرصت

رضا اسماعیلی که معتقد است شعر دانشجویی از تشخص و مولفه‌هایی برخوردار است که شعر دیگران از این مولفه‌ها کمتر بهره برده است، می‌گوید: شعر دانشجویی از منظر عده‌ای یک فرصت» و از منظر عده‌ای دیگر یک تهدید» تلقی می‌شود.

این شاعر در یادداشتی که با عنوان شعر دانشجویی» به مناسبت شانزدهم آذرماه، روز دانشجو در اختیار ایسنا قرار داده، نوشته است: شعر دانشجویی شعری است: جوان، پیش‌رو، پویا، بالنده، با طراوت، معترض، انسان‌مدار و خلاف آمد عادت»، و چنان که حکیم نظامی» در مخزن‌الاسرار گفته است: هرچه خلاف‌آمد عادت بُود/ قافلـــــــــه‌سالار سعادت بُود».

ناگفته پیداست که همه این ویژگی‌ها متاثر از آیینگی روح و فطرت زلال جوان دانشجو»ست که به مقتضای جوانی» انسانی است: آرمان‌گرا، خلاق، نوجو، نواندیش، آزادی‌طلب و تا حدودی هنجارگریز» که در هیاهوی سنت و مدرنیته می‌خواهد جهان را جور دیگر ببیند و در عالم طرحی نو» دراندازد. 

این دقیقه که شعر دانشجویی از تشخص و مولفه‌هایی برخوردار است که شعر دیگران از این مولفه‌ها کمتر بهره برده است، از منظر عده‌ای یک فرصت» و از منظر عده‌ای دیگر یک تهدید» تلقی می‌شود. ولی اگر بخواهیم از دایره انصاف خارج نشویم، باید بگوییم که بهره‌مندی شعر دانشجویی از این مولفه‌ها یک فرصت خجسته برای اوج گرفتن و به قله برآمدن ادبیات معاصر است؛ فرصتی طلایی که می‌تواند شعر و ادبیات منفعل ما را از توقف و درجا زدن در منزل‌های تکرار» و عادت» و گرته‌برداری صرف از الگوهای شعر سنتی نجات بخشد و دریچه‌ای جدید به روی نوآمدگان این وادی بگشاید.

این‌که شعر دانشجویی تا حدودی متاثر از گزاره‌های تئوریک ساختارگرایی و تاویل متن» است، حرف قابل تاملی است، اما در عین حال باید اعتراف کرد که این جریان بالنده فرصتی طلایی برای کشف ظرفیت‌ها و قابلیت‌های بالقوه شعر معاصر پدید آورده و شوق تکاپو و جست‌وجو در زوایای مغفول‌مانده زبان را در جان شاعران ما ریخته است که اگر به درستی از این فرصت استفاده شود، می‌تواند دستاوردهای فراوانی برای ادبیات ما به ارمغان بیاورد. 

شعر جسور و بالنده دانشجویی پیشنهادهای تازه‌ای برای شتاب‌بخشی به حرکت کند و لاک‌پشتی شعر معاصر عرضه کرده و مولفه‌های زیباشناختی جدیدی را در عرصه زبان ارائه کرده است که بدون تردید تامل در آن‌ها می‌تواند بار دیگر ضرورت بازنگری و تجدیدنظر اصولی در سنت‌های ادبی و نیاز به تکامل و همسویی با ادبیات مدرن جهان را به یادمان آورد و همچون خونی تازه در کالبد ادبیات معاصر جاری شود که اگر این دقیقه را دریابیم، جریان شعر معاصر می‌تواند به بالندگی و شکوفایی بیش‌تری دست یابد و در عرصه‌های جهانی نیز عرض اندام کند. 

البته اشاره به این نکته نیز ضروری است که شعر دانشجویی» برای بالندگی بیش‌تر باید در پیشینه ادبیات هزارساله پارسی ریشه بدواند. شاعران دانشجو به اقتضای جوانی باید با فروتنی در مکتب بزرگانی چون عطار، مولانا، فردوسی، سعدی، حافظ، بیدل و از معاصرین: شهریار، نیما، شاملو، اخوان، فروغ، سپهری، منزوی، سیمین، و. به شاگردی بنشینند و درس‌ها بیاموزند تا بتوانند در عرصه زایش و آفرینش ادبی حرفی برای گفتن داشته باشند و از بحر معانی گوهرهایی درخشان فراچنگ آورند.

دوم آن‌که شعر جوان دانشجویی باید از مواخذه»، عتاب و خطاب هراس نداشته باشد، باید شرنگ نقد» را به جان بخرد تا کام خود را از شهد» ماندگاری شیرین کند، چرا که پشت کردن به نقد و فرو افتادن در دامچاله خودشیفتگی» راه را برای به برگ و بار نشستن این نهال جوان سد خواهد کرد و بر آسیب‌پذیری آن خواهد افزود. 

جان کلام آن‌که شاعران جوان دانشجو در ظلمات وحشت‌خیز این جهان، بدون تردید می‌توانند همچون رسولان - شب‌چراغ هدایت در دست - بشارت صبح فردا را در گوش به‌راه‌ماندگان چشم‌انتظار زمزمه کنند. پس بر ماست که قدرشناس این تلاش‌های عاشقانه باشیم و به طلایه‌داران این حرکت خجسته دست‌مریزاد و آفرین بگوییم.

به عنوان حُسن ختام، شما را به زمزمه دو غزل از محمدرضا شالبافان دعوت می‌کنم که در دوران دانشجویی یکی از آغازکنندگان جریان غزل متفاوت (پُست‌مدرن) بود: 

 (۱)
تو باد را به خیابان می‌آوری هر بار
به شور وسوسه نرم روسری هر بار

پُر از نجابت چشمان شرمِ عریانی
شبیه زندگی تلخ یک پری هر بار

چقدر رنگ عوض می‌کنی سیاه و… نگاه!
و مثل دختر انگار دیگری هر بار

چقدر نرمی و آرام می‌رسی تا صبح
و از توهُم  شب‌های من سری هر بار

تو دردناک‌ترین گیجی خیال منی
سیاه‌مستی لیوان آخری هر بار

برقص در نفسم مثل جاده‌های شمال
و بوی تند گره‌های روسری… هر بار

(۲)
از سمت کوچه باز صدا در گلو شکست
انگار بغض تلخ زنی بی‌صدا شکست

این یک صدای کهنه‌  اسطوره‌ای نبود
انگار بغض سرد کسی بین ما شکست

خانم شما.؟! سکوت مهیبی به کوچه خورد
و پرده پرده سینه یک کوچه را شکست

خانم غریبه‌اید مگر با غروب شهر؟
که پله پله قلب شما تا خدا شکست

خانم غریبه‌ها همه این‌جا اهالی‌اند
اما چرا برای شما نه، چرا شکست؟

انگار مثل بغض همین چند هفته پیش
یک مرد بود بین همین کوچه‌ها شکست

خانم. صدا به دور سرم پیچ خورد و بعد
یک سینه بود و غربت یک رَدّ پا شکست

محمدرضا شالبافان

خبرگزاری ایسنا، شنبه 16 آذر 1398

https://www.isna.ir/news/98091611370/

ز  گزیده ای از شعرهای احمد شاملو

       یارانِ من بیایید
       با دردهایِتان
       و بارِ دردِتان را
       در زخمِ قلبِ من بتکانید.
 
        من زنده‌ام به رنج.
       می‌سوزدم چراغِ تن از درد.
 
       یارانِ من بیایید
       با دردهایِتان
       و زهرِ دردِتان را
       در زخمِ قلبِ من بچکانید.
 
 2
 
     اشک رازي‌ست
     لب‌خند رازي‌ست
     عشق رازي‌ست
 
     اشک آن شب لب‌خند عشق‌ام بود.
□
      قصه نيستم که بگوئي
     نغمه نيستم که بخواني
     صدا نيستم که بشنوي
     يا چيزي چنان که ببيني
     يا چيزي چنان که بداني.
 
     من درد مشترک‌ام
     مرا فرياد کن.
 
□
     درخت با جنگل سخن مي‌گويد
     علف با صحرا
     ستاره با کهکشان
     و من با تو سخن مي‌گويم
 
     نام‌ات را به من بگو
     دست‌ات را به من بده
     حرف‌ات را به من بگو
     قلب‌ات را به من بده
     من ريشه‌هاي تو را دريافته‌ام
     با لبان‌ات براي همه لب‌ها سخن گفته‌ام
     و دست‌هاي‌ات با دستان من آشناست.
 
 
     در خلوت روشن با تو گريسته‌ام
     براي خاطر زنده‌گان،
     و در گورستان تاريک با تو خوانده‌ام
     زيباترين سرودها را
     زيرا که مرده‌گان اين سال
     عاشق‌ترين زنده‌گان بوده‌اند.
 
□
 
     دست‌ات را به من بده
     دست‌هاي تو با من آشناست
     اي ديريافته با تو سخن مي‌گويم
     به‌سان ابر که با توفان
     به‌سان علف که با صحرا
     به‌سان باران که با دريا
     به‌سان پرنده که با بهار
     به‌سان درخت که با جنگل سخن مي‌گويد
 
 
     زيرا که من
     ريشه‌هاي تو را دريافته‌ام
     زيرا که صداي من
     با صداي تو آشناست.
 
 
رر
 
غافلان
هم‌سازند،
تنها توفان
کودکانِ ناهمگون می‌زاید.
 
 هم‌ساز
سایه‌سانانند،
محتاط
در مرزهای آفتاب.
در هیأتِ زندگان
مردگانند.
 
 وینان
دل به دریا افگنانند،
به‌پای دارنده‌ی آتش‌ها
زندگانی
دوشادوشِ مرگ
پیشاپیشِ مرگ
هماره زنده از آن سپس که با مرگ
و همواره بدان نام
که زیسته بودند،
که تباهی
از درگاهِ بلندِ خاطره‌شان
شرمسار و سرافکنده می‌گذرد.
 
 کاشفانِ چشمه
کاشفانِ فروتنِ شوکران
جویندگانِ شادی
در مِجْری‌ِ آتشفشان‌ها
 
شعبده‌بازانِ لبخند
                     در شبکلاهِ درد
با جاپایی ژرف‌تر از شادی
در گذرگاهِ پرندگان.
□
 در برابرِ تُندر می‌ایستند
خانه را روشن می‌کنند.
و می‌میرند.
 
 
رر
من آن مفهومِ مجرد را جُسته ام .
 
پای در پایِ آفتابی بی مصرف
که پیمانه می کنم
با پیمانه یِ روزهایِ خویش که به چوبین کاسه یِ جذامیان ماننده است،
 
من آن مفهومِ مجرد را جُسته ام
من آن مفهومِ مجرد را می جویم .
 
پیمانه ها، به چهل رسید و از آن برگذشت .
افسانه هایِ سرگردانی ات
ای قلبِ در به در
به پایانِ خویش نزدیک می شود .
 
بی هوده مرگ
به تهدید
چشم می دَرانَد :
ما به حقیقتِ ساعت ها
شهادت نداده ایم
جز به گونه یِ این رنج ها
که از عشق هایِ رنگینِ آدمیان
به نصیب برده ایم
چونان خاطره ئی هر یک
در میان نهاده
از نیشِ خنجری
با درختی .
§         
با این همه از یاد مبر
که ما
- من و تو -
انسان را
رعایت کرده ایم
(خود اگر
شاه کارِ خدا بود
یا نبود)،
و عشق را
رعایت کرده ایم .
§         
در باران و به شب
به زیرِ دو گوشِ ما
در فاصله ئی کوتاه از بسترهایِ عفافِ ما
روسبیان
به اعلام حضورِ خویش
آهنگ هایِ قدیمی را
با سوت
می زنند.
(در برابرِ کدامین حادثه
آیا
انسان را
دیده ای
با عرقِ شرم
بر جبین اش ؟)
§         
آن گاه که خوش تراش ترینِ تن ها را به سکه یِ سیمی توان خرید،
مرا
-دریغا دریغ -
هنگامی که به کیمیایِ عشق
احساسِ نیاز
می افتد
همه آن دَم است
همه آن دَم است .
§         
قلب ام را در مِجری‌یِ کهنه ئی
پنهان می کنم
در اتاقی که دریچه ئی ش
نیست .
از مهتابی
به کوچه یِ تاریک
خم می شوم
و به جایِ همه نومیدان
می گریم .
 
آه
من
حرام شده ام!
§         
با این همه، ای قلبِ در به در!
از یاد مبر
که ما
- من و تو - 
عشق را رعایت کرده ایم،
از یاد مبر
که ما
-من و تو -
انسان را
رعایت کرده ایم،
خود اگر شاه کارِ خدا بود
یا نبود .
 
رر
دوستش می‌دارم
چرا که می‌شناسمش،
به دوستی و یگانگی.
 
ــ شهر
   همه بیگانگی و عداوت است. ــ
 
هنگامی که دستان مهربانش را به دست می‌گیرم
تنهایی غم‌انگیزش را درمی‌یابم.
 □
 اندوهش
غروبی دلگیر است
در غُربت و تنهایی.
همچنان که شادی‌اش
طلوعِ همه آفتاب‌هاست
و صبحانه
ونانِ گرم،
و پنجره‌ای
که صبحگاهان
به هوای پاک
گشوده می‌شود،
و طراوتِ شمعدانی‌ها
در پاشویه‌ی حوض.
 □
 چشمه‌ای
پروانه‌ای و گُلی کوچک
از شادی
سرشارش می‌کند،
و یأسی معصومانه
از اندوهی
گرانبارش:
اینکه بامدادِ او دیری‌ست
تا شعری نسروده است.
 
چندان که بگویم
امشب شعری خواهم نوشت»
با لبانی متبسم به خوابی آرام فرو می‌رود
چنان چون سنگی
که به دریاچه‌ای
و بودا
که به نیروانا.
و در این هنگام
دخترکی خُردسال را مانَد
که عروسکِ محبوبش را
تنگ در آغوش گرفته باشد.
 □
 اگر بگویم که سعادت
حادثه‌ای‌ست
بر اساسِ اشتباهی؛
اندوه
سراپایش را در بر می‌گیرد
چنان چون دریاچه‌ای
که سنگی را
و نیروانا
که بودا را.
چرا که سعادت را
جز در قلمروِ عشق بازنشناخته است
عشقی که
بجز تفاهمی آشکار
نیست.
 
بر چهره‌ی زندگانیِ من
که بر آن
هر شیار
از اندوهی جانکاه حکایتی می‌کند
آیدا
لبخندِ آمرزشی‌ست.
 
نخست
دیرزمانی در او نگریستم
چندان که چون نظر از وی بازگرفتم
در پیرامونِ من
همه چیزی
به هیأتِ او درآمده بود.
آنگاه دانستم که مرا دیگر
از او
گریز نیست.

 
رر
1
سال بد
سال باد
سال اشک
سال شک
سال روزهای دراز و استقامت های کم
سالی که غرور گدایی کرد
سال پست
سال درد
سال اشک پوری
سال خون مرتضی
سال کبیسه .
 
2
زندگی دام نیست
عشق دام نیست
حتی مرگ دام نیست
چرا که یاران گمشده آزادند
آزاد و پاک .
 
3
من عشقم را در سال بد یافتم
که می گوید مایوس نباش» ؟-
من امیدم را در یاس یافتم
مهتابم را در شب
عشقم را در سال بد یافتم
و هنگامی که داشتم خاکستر می شدم
گر گرفتم
 
زندگی با من کینه داشت
من به زندگی لبخند زدم
خاک با من دشمن بود
من بر خاک خفتم
 
چرا که زندگی سیاهی نیست
چرا که خاک خوب است
من بد بودم اما بدی نبودم
از بدی گریختم
و دنیا مرا نفرین کرد
و سال بد در رسید:
سال اشک پوری سال خون مرتضا
سال تاریکی
 
و من ستاره ام را یافتم من خوبی را یافتم
به خوبی رسیدم
و شکوفه کردم
 
تو خوبی و این همه اعتراف هاست
من راست گفته ام و گریسته ام
و این بار راست می گویم تا بخندم
زیرا آخرین اشک من نخستین لبخندم بود
 
4
تو خوبی
و من بدی نبودم
تو را شناختم تو را یافتم و تو را دریافتم و همه حرفهایم
شعر شد سبک شد
عقده هایم شعر شد همه سنگینی ها شعر شد
بدی شعر شد سنگ شعر شد علف شعر شد دشمنی شعر شد
همه شعر ها خوبی شد
آسمان نغمه اش را خواند مرغ نغمه اش را خواند آب
نغمه اش را خواند
به تو گفتم : گنجشک کوچک من باش
تا در بهار تو من درختی پر شکوفه شوم »
و برف آب شد شکوفه رقصید آفتاب درآمد
من به خوبی ها نگاه کردم و عوض شدم
من به خوبی ها نگاه کردم
چرا که تو خوبی و این همه اقرار هاست بزرگترین
اقرارهاست .-
من به اقرارهایم نگاه کردم
سال بد رفت و من زنده شدم
تو لبخند زدی و من برخاستم
 
5
دلم می خواهد خوب باشم
دلم می خواهد تو باشم و برای همین راست می گویم
 
نگاه کن :
با من بمان
 
 
رر
نمی‌توانم زیبا نباشم
عشوه‌یی نباشم در تجلیِ جاودانه.
 
چنان زیبایم من
که گذرگاهم را بهاری نابه‌خویش آذین می‌کند:
در جهانِ پیرامنم
هرگز
خون
عُریانی‌ جان نیست
و کبک را
هراسناکیِ‌ سُرب
از خرام
باز
  نمی‌دارد.
 
چنان زیبایم من
که الله‌اکبر
وصفی‌ست ناگزیر
که از من می‌کنی.
زهری بی‌پادزهرم در معرضِ تو.
جهان اگر زیباست
مجیزِ حضورِ مرا می‌گوید. ــ
 
ابلهامردا
عدوی تو نیستم من
انکارِ تواَم.

 
رر
جادوی تراشی چرب دستانهخاطره‌ی پا در گریزِ شبِ عشقی کامیاب را
که کجا بود و چه وقت
به بودن و ماندن
اصرار می‌کند
بر آبگینه‌ی این جامِ فاخر
که در آن
ماهیِ سُرخ
به فراغتگام‌های فرصتِ کوتاهش راچنان چون جرعه‌ی زهری کُشتیارنشخوار
می‌کند. □ از پنجره
من
در بهار می‌نگرمکه عروسِ سبز رااز طلسمِ خوابِ چوبینشبیدار می‌کند. □ و دست‌کوک‌هایی چنین عجولکه این جمعِ پریشان را
به خیره
پیوندی نابه‌سامان
در کار می‌کند: من و جامِ  خاطره را، و بهار راو ماهیِ سُرخ را
که چونان نقطه‌ی پایانی» رنگین و مُذهّب
فرجامِ بی‌حاصلِ تبارِ تزیینیِ خود رااصرار می‌کند.

 
رر
بي گاهان
به غربت
به زماني كه خود در نرسيده بود-
 
چنين زاده شدم در بيشه جانوران و سنگ،
و قلبم
در خلاء
تپيدن آغاز كرد.
§         
گهواره تكرار را ترك گفتم
در سرزميني بي‌پرنده و بي‌بهار.
نخستين سفرم بازآمدن بود از چشم اندازهاي اميدفرساي ماسه و خار،
بي آن كه با نخستين قدم‌هاي ناآزموده نوپایي خويش به راهي دور رفته باشم.
 
نخستين سفرم
بازآمدن بود.
§         
دور دست
اميدي نمي‌آموخت.
لرزان
بر پاهاي نو راه
رو در افقِ سوزان ايستادم.
دريافتم كه بشارتي نيست
چرا كه سرابي درميانه بود.
§         
دوردست اميدي نمي‌آموخت.
دانستم كه بشارتي نيست:
اين بي كرانه
زنداني چندان عظيم بود
كه روح
از شرم ناتواني
در اشك
پنهان مي‌شد.
 
 
 
رر
از دست‌های گرمِ تو
کودکانِ توأمانِ آغوشِ خویش
سخن‌ها می‌توانم گفت
غمِ نان اگر بگذارد.
□
 
نغمه در نغمه درافکنده
ای مسیحِ مادر، ای خورشید!
از مهربانیِ بی‌دریغِ جان‌ات
با چنگِ تمامی‌ناپذیرِ تو سرودها می‌توانم کرد
غمِ نان اگر بگذارد.
□
رنگ‌ها در رنگ‌ها دویده،
از رنگین‌کمانِ بهاریِ تو
که سراپرده در این باغِ خزان رسیده برافراشته است
نقش‌ها می‌توانم زد
غمِ نان اگر بگذارد.
□
 
چشمه‌ساری در دل و
آبشاری در کف،
آفتابی در نگاه و
فرشته‌یی در پیراهن،
از انسانی که تویی
قصه‌ها می‌توانم کرد
غمِ نان اگر بگذارد.
 


رر
قصدم آزار شماست!
 
اگر این گونه به رندی
با شما
سخن از کام یاریِ خویش در میان می گذارم،
- مستی و راستی-
به جز آزارِ شما
هوایی
در سر
ندارم !
§         
اکنون که زیر ستاره ی دور
بر بامِ بلند
مرغِ تاریک است
که می خواند ،-
اکنون که جدایی گرفته سیم از سنگ و حقیقت از رویا،
و پناهِ از توفان را
برده‌گانِ فراری
حلقه بر دروازه ی سنگینِ اربابانِ خویش
بازکوفته اند ،
و آفتابگردان های دو رنگ
ظلمت گردانِ شب شده اند،
 
و مردی و مردمی را
همچون خرما و عدس به ترازو می سنجند
با وزنه های زر ،
 
و هر رفعت را
دست مایه
زوالی ست ،
و شجاعت را قیاس از زر و سیمی می گیرند
که به انبان کرده باشی ؛ -
اکنون که مسلک
خاطره یی بیش نیست
یا کتابی در کتاب دان ؛
و دوست
نردبانی ست
که نجات از گودال را
پا بر گرده ی او می توان نهاد
 
و کلمه ی انسان
طلسمِ احضارِ وحشت است و
اندیشه ی آن
کابوسی که به رویای مجانین می گذرد ؛ -
 
ای شمایان !
حکایت شادکامیِ خود را
من
رنج مایه ی جان ناباورتان می خواهم !
 
 
رر
دریغا انسان
که با دردِ قرونَش خو کرده بود؛
دریغا!
 
این نمی‌دانستیم و
دوشادوش
در کوچه‌های پُر نَفَسِ رزم
فریاد می‌زدیم.
 
خدایان از میانه برخاسته بودند و، دیگر
نامِ انسان بود
دستمایه‌ی افسونی که زیباترینِ پهلوانان را
به عُریان کردنِ خونِ خویش
انگیزه بود.
 
دریغا انسان که با دردِ قرونَش خو کرده بود!
 
 
رر
دریغا دره‌ی سرسبز و گردوی پیر،
و سرودِ سرخوشِ رود
به هنگامی که دِه
در دو جانبِ آبِ خنیاگر
به خوابِ شبانه فرو می‌شد
 
و خواهشِ گرمِ تن‌ها
گوش‌ها را به صداهای درونِ هر کلبه
نامحرم می‌کرد
و غیرتِ مردی و شرمِ نه
گفتگوهای شبانه را
به نجواهای آرام
بدل می‌کرد
و پرندگانِ شب
به انعکاسِ چهچهه‌ی خویش
جواب
می‌گفتند.
 
دریغا مهتاب و
دریغا مه
که در چشم‌اندازِ ما
کوهسارِ جنگل‌پوشِ سربلند را
در پرده‌ی شکی
میانِ بود و نبود
نهان می‌کرد.
 
دریغا باران
که به شیطنت گویی
دره را
ریز و تُند
در نظرگاهِ ما
هاشور می‌زد.
 
دریغا خلوتِ شب‌های به بیداری گذشته،
تا نزولِ سپیده‌دمان را
بر بسترِ دره به تماشا بنشینیم
و مخملِ شالیزار
چون خاطره‌یی فراموش
که اندک‌اندک فرا یاد آید
رنگ‌هایش را به قهر و به آشتی
از شبِ بی‌حوصله
بازستاند.
 
و دریغا بامداد
که چنین به حسرت
دره‌ی سبز را وانهاد و
به شهر بازآمد،
چرا که به عصری چنین بزرگ
سفر را
در سفره‌ی نان نیز، هم بدان دشواری به پیش می‌باید بُرد
که در قلمروِ نام.
 
 
رر
چه بی‌تابانه می‌خواهمت ای دوری‌ات آزمونِ تلخِ زنده‌به‌گوری!
چه بی‌تابانه تو را طلب می‌کنم!
 
بر پُشتِ سمندی
گویی
نوزین
که قرارش نیست.
و فاصله
تجربه‌یی بیهوده است.
 
بوی پیرهنت،
این‌جا
و اکنون.
 
کوه‌ها در فاصله
سردند.
دست
در کوچه و بستر
حضورِ مأنوسِ دستِ تو را می‌جوید،
و به راه اندیشیدن
یأس را
رَج می‌زند.
 
بی‌نجوای انگشتانت
فقط
و جهان از هر سلامی خالی‌ست.
 
 
رر
قصدم آزارِ شماست !
اگر اینگونه به رندی
با شما
سخن از کامیاریِ خویش در میان می‌گذارم،
 
-مستی و راستی-
بجز آزارِ شما
هوایی
در سر
ندارم!
 □
اکنون که زیر ستاره‌ی دور
بر بامِ بلند
مرغِ تاریک است
که می‌خواند، --
اکنون که جدایی گرفته سیم از سنگ و حقیقت از رؤیا،
و پناه از توفان را
بردگانِ فراری
حلقه بر دروازه‌ی سنگینِ زندانِ اربابانِ خویش
بازکوفته‌اند،
و آفتابگردان‌های دو رنگ
ظلمت‌گردانِ شب شده‌اند،
و مردی و مردمی را
همچون خرما و عدس به ترازو می‌سنجند
با وزنه‌های زر،
و هر رفعت را
دستمایه
زوالی‌ست،
و شجاعت را قیاس از سیم و زری می‌گیرند
که به انبان کرده باشی؛ --
 
اکنون که مسلک
خاطره‌یی بیش نیست
یا کتابی در کتابدان؛
و دوست
نردبانی‌ست
که نجات از گودال را
پا بر گرده‌ی او می‌توان نهاد؛
و کلمه‌ی انسان
طلسمِ احضارِ وحشت است و
اندیشه‌ی آن
کابوسی که به رؤیایِ مجانین می‌گذرد؛ ــ
 
ای شمایان!
حکایتِ شادکامیِ خود را
من
رنج‌مایه‌ی جانِ ناباورِتان می‌خواهم!
 
 
رر
دیری با من سخن به درشتی گفته‌اید
خود آیا تابِ‌تان هست که پاسخی در خور بشنوید؟
□
رنج از پیچیدگی می‌بَرید؛
از ابهام و
هر آنچه شعر را
در نظرگاهِ شما
به زعمِ شما
به معمایی مبدل می‌کند.
اما راستی را
از آن پیش‌تر
رنجِ شما از ناتوانیِ خویش است
در قلمروِ دریافتن»؛
که این‌جای اگر از عشق» سخنی می‌رود
عشقی نه از آنگونه است
کهِ‌تان به کار آید،
و گر فریاد و فغانی هست
همه فریاد و فغان از نیرنگ است و فاجعه.
 
خود آیا در پی دریافتِ چیستید
شما که خود
نیرنگید و فاجعه
و لاجرم از خود
به ستوه
نه؟
 □
دیری با من سخن به درشتی گفته‌اید
خود آیا تابِ‌تان هست
که پاسخی به درستی بشنوید
به درشتی بشنوید؟
 
 
رر
آه اگر آزادی سرودی می‌خواند
کوچک
همچون گلوگاهِ پرنده‌یی،
هیچ‌کجا دیواری فروریخته بر جای نمی‌ماند.
 
سالیانِ بسیار نمی‌بایست
دریافتن را
که هر ویرانه نشانی از غیابِ انسانی‌ست
که حضورِ انسان
آبادانی‌ست.
 
 □
همچون زخمی
همه عُمر
خونابه چکنده
همچون زخمی
همه عُمر
به دردی خشک تپنده،
به نعره‌یی
چشم بر جهان گشوده
به نفرتی
از خود شونده،
 
غیابِ بزرگ چنین بود
سرگذشتِ ویرانه چنین بود.
 □
آه اگر آزادی سرودی می‌خواند
کوچک
کوچک‌تر حتا
از گلوگاهِ یکی پرنده !
 
 
رر
ما شکیبا بودیم.
و این است آن کلامی که ما را به تمامی
                                                  وصف می‌تواند کرد.
 
ما شکیبا بودیم.
به شکیباییِ بشکه‌یی بر گذرگاهه نهاده؛
که نظاره می‌کند با سکوتی دردانگیز
خالی شدنِ سطل‌های زباله را در انباره‌ی خویش
و انباشته شدن را
از انگیزه‌های مبتذلِ شادیِ گربگان و سگانِ بی‌صاحبِ کوی،
و پوزه‌ی رهگذران را
که چون از کنارش می‌گذرند
به شتاب
در دستمال‌هایی از درون و برونِ بشکه پلشت‌تر
پنهان می‌شود.
 
□
 
ای محتضران
که امیدی وقیح
خون به رگ‌هاتان می‌گردانَد!
من از زوال سخن نمی‌گویم
[یا خود از شما ــ که فتحِ زوالید
و وحشت‌های قرنی چنین آلوده‌ی نامرادی و نامردمی را
آنگونه که به دنبال می‌کشید
که ماده سگی
بوی تندِ ماچگی‌اش را.] ــ
من از آن امیدِ بیهوده سخن می‌گویم
که مرگِ نجات‌بخشِ شما را
به امروز و فردا می‌افکنَد:
ــ مسافری که به انتظار و امیدش نشسته‌اید
از کجا که هم از نیمه‌ی راه
باز نگشته باشد؟»
 
 
رر
 
دسته ی کاغذ
بر میز
در نخستین نگاهِ آفتاب
 
کتابی مبهم و
سیگاری خاکسترشده کنارِ فنجانِ چایِ از یاد رفته
 
بحثی ممنوع
در ذهن
 
 
*****
 
 

_____________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________

شعر شناختِ طاهره صفارزاده»

رضا اسماعیلی

     زنده یاد طاهره صفارزاده يكی از چهره‌های شاخص و درخشان شعر روزگار ما بود. شاعری كه جانمایه اشعارش تعهد، مفهوم‌گرايي، انديشه‌محوری و دين‌باوری است. وی علاوه بر شاعری، در نويسندگي، تحقيق، تدريس و ترجمه نيز دستي توانا داشت، چنان كه قرآن را به سه زبان زنده دنيا ترجمه كرده بود. ديگر آن كه صفارزاده به عنوان پايه‌گذار نقد علمي ترجمه» و مؤلف نظريه ترجمه تخصصي» در ايران شناخته شده است. ضمناً نام این بانوی عالم و فرهیخته به عنوان يكي از آغازكنندگان شعر نيمايي ديني» و همچنين يكي از بنيانگذاران حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي در تاريخ ادبيات انقلاب اسلامي ايران به ثبت رسيده است.

     برخورداری از دانش و بينش ادبي، آشنايي با پيشينه هزارساله ‌ادبيات پارسي، تنفس در هوای ادبيات معاصر، ‌تسلط كامل به زبان انگليسي و آشنايي با ادبيات جهان باعث شده كه نام صفارزاده همواره از دهه چهل تا كنون در ذهن و زبان جامعه ادبي جاری و ساری باشد و حتي توجه محافل و مجامع ادبي و علمي جهان را به سوی او معطوف گرداند. چنان‌ كه وی در سال 2006 میلادی از سوی سازمان نويسندگان آسيا و آفريقا به عنوان برجسته‌ترين زن مسلمان و نخبه جهان برگزيده شد كه اين امر افتخاری بزرگ برای ايران و جهان اسلام به شمار مي‌رود.

‌     مقاله شعرشناخت طاهره صفارزاده»، در حكم مقدمه و پيش‌درآمدی بر شناخت اين چهره ماندگار شعر و ادبیات ایران است.

صفارزاده از نزدیک

     سال تولد صفارزاده 1315 و محل تولد او سيرجان» است. او بعد از گذراندن دوران ابتدايي و متوسطه، وارد دانشگاه تهران مي‌شود و در رشته ادبيات انگليسي موفق به اخذ دكترا مي‌گردد. استخدام در شركت نفت و اشتغال به ترجمه، از جمله كارهايي است كه صفارزاده تا پيش از قبولي در دانشگاه آيووا» ايالات متحده تجربه كرده است. اما بعد از قبولي در دانشگاه آيووا» و به شوق ادامه تحصيل، با استعفا، كار ترجمه در شركت نفت را وا مي‌گذارد و راهي آمريكا مي‌شود تا در رشته ‌نقد تئوری و عملي در ادبيات جهان به تحصيل و پس از آن به تدريس بپردازد. صفارزاده خود در اين ‌باره چنين مي‌گويد:
… به پيشنهاد شاعران و نويسندگان دانشكده ادبيات دانشگاه آيووا» سه سال قبل از آنكه من دانشجوی آنجا بشوم،‌ تدريس كاربردی ترجمه به تصويب برنامه‌ريزان آموزشي رسيده بود. تأسيس مدرسه ترجمه در ديوان هم در سال 69 بر اساس همين تحول بود. در بازگشت به ايران به نقل و قول از مسئولان وزارت علوم سابق، من اولين استاد تدريس كاربردی ترجمه به حساب آمدم. سال ها در دانشگاه شهيد بهشتي و ديگر دانشگاه های ايران تدريس كاربردی ترجمه را ضمن نقد علمي ترجمه بر روی تكاليف دانشجويان كه در منزل انجام داده بودند،‌ در كلاس آموزش دادم و كارشناساني برای اين هنر پرورش يافتند. زماني كه مسئوليت كتاب های زبان تخصصي برای رشته‌های مختلف دانشگاهي به من واگذار شد، پيشنهاد يا تئوری ترجمه تخصصي را با گذاشتن تمرين معادل‌يابي در كتابهای درسي مطرح كردم و تحقق بخشيدم و بالاخره خودم هم به لطف خداوند بر اساس همين نظريه به تأليف كتاب ”ترجمه مفاهيم بنيادی قرآن مجيد توفيق يافتم.» (1)

شعر من، شعر اندیشه است

     صفارزاده شاعری را همچون علامه اقبال لاهوری مسند انسان‌سازی و اصلاح‌گری» مي‌دانست و به شاعر به عنوان يك مصلح اجتماعي» نگاه مي‌کرد. از همين رو در اكثر شعرهای او توجه به آموزه‌های اخلاقي ـ ديني مشهود است. صفارزاده در تعريف شعر چنين مي‌گويد:

     تعريف من از شعر همان است كه در”طنين در دلتا گفته‌ام. طنين حركتي است كه حرف من در ذهن خواننده مي‌آ‎غازد. شعر من، ‌شعر انديشه است. وقتي كه فكری را عنوان مي‌كنم بايد تأثير انديشگي بر خواننده بگذارد. بنابراين من با شعر عاطفي و احساسي حتي بعد از ”رهگذر مهتاب تقريباً كم‌رابطه هستم. اعتقادم اين است كه عاطفه و احساس يك بخش‌ جزئي در شعر هستند. شاعر بايد مسئولانه انديشه كند.» (2)

     با بررسي سلوک ادبی صفارزاده به سه دوره ادبي بر مي‌خوريم. برای دست يافتن به شناخت كامل از سبك و اسلوب شعری او و تبيين شاخصه‌های زيباشناختي و ساختار انديشه‌ورزی وی، بررسي مستقل هر يك از اين دوره‌ها ضرورت تام دارد.

دوران آزمون و خطا

     همه شاعران بزرگ در مقطعي از زندگي ادبي خويش و در مرحله عبور از گردنه آزمون و خطا» ـ به طور ناخودآگاه‌ ـ‌ به رفتار هنجار(3) و حتي در پاره‌ای موارد رفتار فروهنجار» (4) با زبان مبتلا بوده‌اند، ‌ولي در نهايت با كسب دانش و بينش ادبي و رسيدن به قله اجتهاد در حوزه زبان، در سير تكويني خويش اين منزل را پشت سر گذاشته و به سرمنزل خلاقيت و نوآوری در زبان رسيده‌اند. صفارزاده نيز از اين قاعده مستثني نبوده است. او نيز در منزل اول شاعری،‌ متأثر از شاعران متقدم و معاصر خويش بوده و تا مدتي در قالب هاي نيمه‌سنتي طبع‌آزمايي مي‌كرده، هر چند از همان آغاز صبغه ‌ديني اشعارش، او را از ديگران متمايز مي‌كرده است.

     دوره اول شاعری صفارزاده از سال 1335 و با چاپ نخستين مجموعه شعر او با عنوان رهگذر مهتاب»‌ آغاز مي‌شود و تا سال 1341 ادامه مي‌يابد. با بررسي شعرهای اولين دفتر صفارزاده به شاعری بر مي‌خوريم كه به دنبال ابلاغ‌ پيام های اخلاقي - اجتماعي است. در شعرهای اين دفتر رگه‌هايي از تأثيرپذيري معنوی از پروين اعتصامي ديده مي‌شود، چنان كه خود در مصاحبه‌ای به طور ضمني به اين مسئله اشاره كرده است:

     از جهت توجه به مضامين انساني ـ اجتماعي و روشنفكری كه پالايش انديشگي را برای خواننده تأمين كرده،‌ خانم پروين اعتصامي مورد احترام من هستند.» (5)

     يكي از وجوه تمايز صفارزاده به عنوان يك شاعر نيمايي با شاعران معاصر خويش، وارد كردن مضامين ديني به شعر است كه تا پيش از او در شعر نيمايي و سپيد كم‌سابقه بوده است:

رهايم تا ز بند كام
و از زنجيرهای زنگدار نام
نيازم پيش تن ها نيست
خدا و شعر
اينهايند پيوندان جاويدم (6 )

     همچنان كه اشاره شد، رفتار شاعر در اين دوره از زندگي ادبي خويش با زبان رفتاری هنجار» است،‌ يعني رفتاری استاندارد و مطابق با معيارها و هنجارهای مقبول ادبي كه محصول رقابت جمعي با ساير شاعران معاصر است. نكته ديگری كه درباره صفارزاده بايد گفت اين است كه او از همان آغاز ـ در نظر و عمل ـ شاعری اجتماعي و رسالت‌مدار است كه برای معنا» در شعر اصالت قائل است،‌ و اين چيزی است كه معاصران او ـ از جمله شاعران پيرو موج نو» (7) و شعر حجم» (8) آن را برنمي‌تابند:

در شعر اصيل
سايه‌هايند
لفظ ها،
انديشه‌ها را
نه انديشه‌ها
لفظ ها را
…
سايه‌ها پيروان‌اند. (9)

گرايش به روايت، پيچيدگي در زبان

     دوره دوم زندگي ادبي شاعر از سال 1347 با چاپ مجموعه شعر طنين در دلتا» آغاز مي‌شود و تا سال 1356 ادامه پيدا مي‌كند. شاخصه‌های اصلي شعر صفارزاده در اين دوره، گرايش به روايت و پيچيدگي در زبان است. چاپ دفترهای سد و بازوان» و سفرپنجم»نيز حاصل سلوك ادبي شاعر در اين دوران است.

      در شعرهای اين دوره از زندگي ادبي شاعر، تشبيه و استعاره محلي از اعراب ندارد. و اين روايت» است كه مركز توجه شاعر قرار مي‌گيرد و ساختار اشعار او را شكل مي‌دهد، ‌به شعر زير دقت كنيد:

در كوچه‌های تنگ بنارس اگر سيزده‌ ساله‌ای ديدی
كه دنبال ارابه مهاراجه و بانو مي‌دود و قلوه‌سنگ پرتاب مي‌كند
او پسر من است
در پنج سالگي هزار و پنج ساله بود
هزار سال ادامه آفتاب
بعدها دختربچه‌ای را سلام گفتم كه رنگ چشم های او را داشت
بزرگ ‌ترين اختراع هميشه از آن شما بودست
صفر را مي‌گويم كه آ‎غاز را آغاز نهاد. (10)

     شعرهايي كه شاعر در اين دوره از زندگي ادبي خويش سروده،‌ از ساختاری پيچيده و ابهام‌آميز برخوردار است كه خواننده در فهم آن در مي‌ماند. شاعر در اين شعرها به جريان سيال ذهن»‌ ميدان تاخت و تاز داده و از همين رو فضای شعرها انتزاعي و ذهني شده است. نيما نيز در بسياری از شعرهای خويش به‌‌رغم تأكيد فراوان بر ساده‌گويي و نزديكي به طرز بيان طبيعي، به اين شيوه متوسل شده است. توسل به اين شيوه در خواننده انفعال و سرخوردگي ايجاد مي‌كند و در نهايت به بحران مخاطب» دامن مي‌زند:

انفجار
رومه صبح و عصرمان بود
مي‌خوانديم
كنار مي‌گذاشتيم
دوباره مي‌خوانديم
شانكا» گفت كاش اينجا نيامده بودم
آلبا» مي‌گفت كاش به دنيا نيامده بودی
بوخ» مي‌گفت ما نويسندگان.
ليندولف» مي‌گفت بايد كاري كرد
آلفردو» مي‌گفت در يك سال فقط سه شهر را سياحت كرديم
و جرج ما را به تماشای امكنه بي‌تاريخ مي‌برد
دوگل» بي‌ادب‌ترين مهمان جهان بود. (11)

     پيچيدگي و م‍ُغلق‌گويي شاعر در مرحله ‌دوم از زندگي ادبي خويش، برقراری ارتباط خواننده با شعر او را مشكل كرده است. به نظر مي‌رسد صفارزاده در اين مرحله به نوعي تحت ‌تأثير تئوري هاي ادبي غربي قرار گرفته و مطابق با آن تئوري ها به سرودن شعر پرداخته است،‌ چرا كه نوعي تئوری زدگي در شعرهای اين دوره از زندگي شاعر ديده مي‌شود، هرچند اين تئوری‌ زدگي ناخودآگاه و در نتيجه آشنايي با زبان و ادبيات خارجي بوده باشد.

صفارزاده در تعدادی از شعرهای طنین در دلتا» به بازی های زبانی و نوعی آوانگاردیسم در شعر روی آورده است.

صفارزاده خود در باره تجربه شعر کانکریت» چنین می گوید: شعر کانکریت یک نوع کار جدی است در شعر معاصر دنیا. از شعر کانکریت معمولا در ساختن پوستر استفاده می شود و در حقیقت یک نوع همکاری است بین نقاش و شاعر. در شعر کانکریت توجه به تجزیه کردن کلمات و تصویری کردن آنهاست و این معمولا با تکرار انجام می شود و بدون توقع معنا و مفهوم خاص از تصویر. اما من به علت توجه به بُعد معنایی معتقدم اگر چیزی قرار است عنوان شعر بگیرد، باید تصویری ملموس ارائه بدهد.» (12)

     رفتار شاعر با زبان در اين دوره، رفتاری مشابه رفتار پيش فراهنجار است. يعني شاعر در تلاش گشودن راهي جديد برای دستيابي به عرصه‌های خلاقيت و نوآوری است كه اين تلاش مومنامه در مرحله سوم به ثمر مي‌نشيند كه محصول آن را در دفترهای بيعت با بيداری» و ديدار صبح» مشاهده مي‌كنيم كه شاعر به زباني كارآيند و فراهنجار دست پيدا مي‌كند.

بيعت با بيداری»‌ طليعه رفتار فراهنجار با زبان

     بدون هيچ ترديدي يك شاعر زماني مي‌تواند بر قله خلاقيت و نوآوری صعود كند كه موفق به در پيش گرفتن رفتاری فراهنجار با زبان باشد. رفتار فراهنجار با زبان منحصر به آن گروه از شاعران است كه از دانش، بينش، بصيرت و اجتهاد ادبي برخوردارند. رفتار فراهنجار با زبان همچنان كه از نام آن پيداست به رفتاری اطلاق مي‌شود كه شاعر به خاطر تسلط و اشرافي كه نسبت به زبان دارد، خود را در چارچوب هنجارهای رايج ادبي عصر خويش محدود و محصور نمي‌كند. در اين شيوه‌ رفتاری، شاعر با اتكا به بصيرت و اجتهاد خويش در اين عرصه،‌ زبان را به چالشي جدی با نيازهای ادبي عصر خويش مي‌كشاند و برای آن كه بتواند توانايي پاسخگويي به اين نيازها را پيدا كند، به رفع كاستي ها و مرمت و بازسازی بنای زبان مي‌پردازد. اتخاذ اين شيوه رفتاری با زبان باعث تبديل شعر» به فراشعر» مي‌شود.

     علی رغم تصور بسیاری، شاعران فراهنجار، شاعرانی هنجارشكن و هنجارستيز نيستند،‌ بلكه به مدد نبوغ و خلاقیت ادبی خویش در مسیرهنجارفرازی» گام برمی دارند، ‌يعني از جايي كه ديگران توقف كرده‌اند، حركت را آغاز مي‌كنند و ادامه مي‌دهند. برای مثال حافظ ادامه منطقي سعدی است. يعني راهي را كه سعدی در غزل آغاز كرده بود، حافظ به كمال رسانيد و يا در عصر خودمان مي‌توان گفت كه شاملو با ابداع شعر منثور يا سپيد ادامه منطقي نيماست،‌ چنان كه طاهره صفارزاده نيز ادامه ‌منطقي شاملوست، با اين وجه تمایز كه شعرش از مضامين ديني برخوردار است.

قدم زدن در جاده های کمال

     فصل سوم زندگي ادبي صفارزاده از سال 1356 با چاپ دو مجموعه شعر بيعت با بيداری» و ديدار صبح» آغاز مي‌شود كه اين دوره تا پایان حیات ادبی شاعر ادامه می یابد. در اين دوره شاعر به سبكي مستقل و زباني كارآمد و منسجم دست پيدا مي‌كند و ساده‌گويي را در پيش مي‌گيرد. در رويگرداني شاعر از پيچيده‌گويي و گرايش او به لحن طبيعي گفتار در اين دوره، شايد مؤلفه‌ای چون انقلاب اسلامي بي‌تأثير نبوده است. با این حال، من تاثیر ریاضت و رنج شاعرانه را در دستیابی به این گنج – درک فطرت ساده کلمات – بیش از سایر عوامل می دانم و بر این باور پای می فشارم که برای شاعری همچون صفارزاده که دمی از سیروسلوک ادبی باز نمی ماند و مدام در حال شدن» بود، رسیدن به فطرت زلال کلمات حاصل تکاپوی شاعرانه ای بود که در طول سه فصل از زندگی ادبی خویش تجربه کرده بود.

     دكتر سيد مهدی زرقاني درباره‌ اين دوره از زندگي ادبي صفارزاده چنين مي‌گويد:

در اين دوره، شاعری را مي‌بينيم كه زبان و شيوه بيان شعرش بسيار ساده و لبريز از گزاره‌های خطابي و شعارگونه است. رويكرد او به گزاره‌های مذهبي ـ كه در دوره دوم كاهش يافته بود ـ دوباره شدت مي‌گيرد. در ”بيعت با بيداری اشعار او بسيار ابتدايي‌تر است، اما در دفتر بعدی،‌ كمي شكل فني و هنری به خود مي‌گيرد. در آخرين اثرش، هم اشعار نيمايي دارد و هم منثور و البته بيشتر اشعارش در جايي بين اين دو نوع شعر قرار مي‌گيرند، نه زنگي زنگ و نه رومي‌ِ روم. ”ديدار با صبح در واقع ادامه‌ معتدل ”دلتا در طنين است. منتها دايره واژگاني اين دفتر به طرف مذهب متمايل شده است. معمولاً بر آن است كه مضمون مذهبي را در مركز شعرش قرار دهد و بر گ‍ِرد آن مضمون، ساختاري شاعرانه بسازد.» (13)

فصل سوم: آزادی.

     در واقع دوره ‌سوم زندگي ادبي شاعر را بايد دوره ‌كمال ادبي او به شمار آورد. چرا كه شاعر طي سالياني دراز با تلاشي بي‌وقفه و خستگي‌ناپذير از منزل آزمون و خطا» گذر مي‌كند و پس از توقفي ناگزير در منزل پيچيده‌گويي» و بيان روايي، خود را به آخرين منزل مي‌رساند و آخرين منزل همان نقطه‌ای است كه آزادی و رهايي انسان را در بياني صميمي و ساده فرياد مي‌كند:

و گاه / باران/ باران سنگ است./ پیش از دمیدن موعود/ باران تیزپری خواهد آمد/ که میوه ها همه را خواهد پوساند./ خروج سفیانی/ باران خشم/ سر زدن خورشید از مغرب / ظهور ذوالفقار ولایت / فرو تپیدن بغداد / طلوع هرج و مرج جهان / همه / همه / همراهند. / همه / همه / همرازند. / و جنگ جاودانه حق / به پیشواز محو ستم ها / به پیشواز آمدن عدل / به پیشواز آمدن اوست. (14)

     اندیشه ورزی و معنامحوری، شعر صفارزاده را به شعری زلال و مفهومی تبدیل کرده است. در شعر مفهومی همه عناصر زبانی و آرایه های کلامی در خدمت بیان بهتر معنا و مفهوم شعر قرار می گیرند و همه در خدمت آنند که مفهوم یا پیامی را در بهترین شکل تاثیر به مخاطب انتقال دهند.

شعرهایی که شاعر در دوره سوم زندگی ادبی خویش در دو مجموعه ارزشمند بیعت با بیداری» و دیدار صبح» ارائه کرده است، بهترین مصداق برای شعر مفهومی است. شعرهایی معنابنیاد که طبق معنا و مفهوم خود شکل و وزن می گیرند و در قالب متناسب با زمان و مکان خود سروده می شوند.

فصل آخر

     حسن ختام اين نوشتار را به فرازی از شعر از معبر سكوت و شكنجه» از دفتر ديدار با صبح» اختصاص مي‌دهم. شاعر در اين شعر افشاگر، ضمن اشاره به مظلوميت مردم ايرلند در مبارزات آزادی ‌خواهانه و همچنين مظلوميت ملت ايران در دفاع مقدس و آوارگان فلسطيني، به گلايه از سازمان هايي مي‌پردازد كه در ظاهر سنگ دفاع از حقوق بشر را بر سينه مي‌زنند، ولي در مقام عمل جز سكوت» كار ديگری نمي‌كنند! با هم مي‌خوانيم:

و بمب
‎آن گونه ماهرانه
نقش شكنجه را از جسم های شهيدان زدوده است
كه سازمان حقوق بشر
مدافعان بين‌الملل
در غيبت گواه و سند
در مرز داوری
زبان شان بسته است
…
راه شما و ما و خلق فلسطين
و راه تمام خلق های تحت ستم
از معبر شكنجه
از معبر سكوت و سلطه‌گری
به هم پيوسته‌ست
ما راه را دنبال مي‌كنيم
و فتح با ما خواهد بود. (15)

پانوشت ها:

__________________________________

1 – صفارزاده، طاهره، فصلنامه شعر، شماره 37، تابستان 83 ، ص 15.

2 - همان،‌ ص19.

3 - منظور از رفتار هنجار با زبان، رفتاري مطابق با معيارها و هنجارهاي مقبول ادبي است. يعني رفتار شاعر با زبان در فرآيند آفرينش ادبي، رفتاري هموزن و همطراز با عرف رايج ادبي جامعه‌اي است كه شاعر در آن زندگي مي‌كند.

4 - رفتار فروهنجار» با زبان به رفتاري گفته مي‌شود كه شاعر از انطباق زبان ادبي خود با معيارهاي مقبول زبان ادبي عصر خويش عاجز است و در نتيجه آثار ادبي او از نظر كيفيت در رديف آثار متوسط و در اكثر موارد ضعيف» قرار مي‌گيرد. آثار شاعران دوره‌ي بازگشت» مصداق بارز اين‌گونه رفتار با زبان ـ در دو حوزه‌ي فرم و محتوا ـ توسط شاعران است.

5 – صفارزاده، طاهره، دو ماهنامه ادبي الفبا، شماره سوم،‌ آبان و آذر 83 ، ص10.

6 – صفارزاده، طاهره، رهگذر مهتاب(گزیده اشعار سال های 35 تا 41)، شعر بیگانه، تهران، هنر بیداری، چاپ پنجم، 1386، صص 13 و 14.

7 - موج نو با چاپ مجموعه شعر طرح» توسط احمدرضا در سال 1431رسمیت یافت. شعری فرمگرا و فارغ از هر گونه تعهد و التزام و مخالف سرسخت استفاده ابزاری از شعر. اصول موج نو را در آغاز کسانی چون اسماعیل نوری علا تبیین و تبلیغ می کردند. احمدرضا شخصیت برجسته این جریان ادبی است که با خلق آثاری قابل تامل و ماندگار، تا به امروز حضوری پر رنگ و تاثیرگذار در عرصه ادبیات معاصر ایران داشته است. متاسفانه دیگر شاعران پیرو این جریان ادبی – به هر علت – نتوانستند در تاریخ ادبیات ایران ردپایی از خود بر جای بگذارند.

8 – اصطلاح شعر حجم با نام یدالله رویایی، به عنوان پایه گذار و تئوری پرداز این جریان ادبی، گره خورده است. شاعران شعر حجم بر طبل فرم کوبیدند و شکل و ریخت شعری را در مرکز توجه خویش قرار دادند. پیروان این جریان ادبی، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در پیله انزوا و انفعال خزیدند و نتوانستند در صحنه ادبیات معاصر ایران نقشی تاثیرگذار داشته باشند. البته برای قضاوت در باره جریان هایی همچون موج نو» و شعر حجم» باید از مطلق نگری و جزم اندیشی پرهیز کرد و راه نقد اصولی را در پیش گرفت. زیرا به رغم همه کاستی ها و نارسایی ها، جریاناتی از این دست فرصتی برای بازنگری در ظرقیت ها و قابلیت های زبانی شعر معاصر پدید آوردند که نباید از این نکته غافل بود.

9 - صفارزاده، طاهره، رهگذر مهتاب(گزیده اشعار سال های 35 تا 41)، سخنی در آغاز، تهران، هنر بیداری، چاپ پنجم، 1386، صص 7 تا 9.

10 - صفارزاده، طاهره، طنین در دلتا (اشعار سال های 49 و 50)، شعر سفر اول، تهران، هنر بیداری، چاپ پنجم، 1386، ص 15.

11 - صفارزاده، طاهره، طنین در دلتا (اشعار سال های 49 و 50)، شعر سفر اول، تهران، هنر بیداری، چاپ پنجم، 1386، صص 16 و 17.

12 -  رفیعی، سید علی محمد، شناخت نامه طاهره صفارزاده( گفت و گو با محمدحقوقی)، تهران، هنر بیداری، ص 256. 

13 - زرقاني، سید مهدی، چشم‌انداز شعر معاصر ايران‌، تهران، ثالث، چاپ اول، 1383، ص 678.

14 – صفارزاده، طاهره، ديدار صبح، شعر پيشواز، تهران، پارس کتاب، چاپ دوم، 1384، صص 42 و 43.

15 - صفارزاده، طاهره، ديدار صبح، از معبر سكوت و شكنجه، تهران، پارس کتاب، چاپ دوم، 1384، صص 35 و 36.

  اگر بخواهیم به مرور تاریخچه شعر اجتماعی بپردازیم، باید به عصر مشروطه یا دوره بیداری»، برگردیم و به بررسی کارنامه ادبی شاعرانی چون: ملک‌الشعرای بهار، فرخی یزدی، میرزاده عشقی، عارف قزوینی، نسیم شمال و . بنشینیم. البته پیش از مشروطه نیز در شعر شاعرانی همچون مسعود سعد سلمان و ناصر خسرو رگه‌های قابل تأملی از شعر اجتماعی قابل ردیابی است. غزل معروف زیر از فرخی یزدی که از طلایه داران شعر اعتراض عصر مشروطه است، نمونه ای شاخص از شعر اجتماعی انقلاب مشروطه است:

آن زمان كه بنهادم سر به پای آزادی

دست خود ز جان شستم از برای آزادی

تا مگر به دست آرم دامن وصالش را              

می دوم به پای سر در قفای آزادی

با عوامل تكفیر صنف ارتجاعی باز               

حمله می‌كند دایم بر بنای آزادی

در محیط طوفان زا، ماهرانه در جنگ است                 

ناخدای استبداد با خدای آزادی

شیخ از آن كند اصرار بر خرابی احرار                      

چون بقای خود بیند در فنای آزادی

دامن محبت را گر كُنی ز خون رنگین             

می توان تو را گفتن پیشوای آزادی

فرخی» ز جان و دل، می ‌كند در این محفل                

دل نثار استقلال، جان فدای آزادی

     با انقلاب ادبی نیما» شعر اجتماعی در روندی تکاملی قابلیت‌های بالقوه خود را به فعلیت در آورد. نیما و پیروان او همچون شاملو، فروغ و اخوان ثالث نیز در بالندگی و تشخص بخشیدن به شعر اجتماعی نقش غیر قابل انکاری داشتند که در جای خود باید به آن پرداخت، اما در این یادداشت کوتاه صرفاً به بررسی اجمالی شعر اجتماعی بعد از انقلاب می‌پردازیم.

     شعر اجتماعی بعد از انقلاب ریشه در آرمان ها و ارزش های برآمده از بطن و متن انقلاب دارد، و بیش تر مُلهم و متاثر از آموزه های اصیل دینی، سیره نبوی و عدالت علوی است. شعری ارجمند و با صلابت که ریشه در شعارهایی چون برابری، برادری، حکومت عدل علی» دارد. چنان که حضرت امام خمینی (قدس سره الشریف) با تاکید بر این که نسخه اصلاح جوامع بشری قیام به قسط» است، می فرمایند:

     تمام انبیاء از صدر بشر و بشریت، از آن وقتی که آدم(ع) آمده تا خاتم انبیاء(ص)، تمام انبیاء برای این بوده است که جامعه را اصلاح کنند. غایت این است که مردم قیام به قسط بکنند، عدالت اجتماعی در بین مردم باشد، ظلم ها از بین برود، ستمگری ها از بین برود، ضعفا به آنها رسیدگی شود، قیام به قسط شود.» (صحیفه امام، ج 51، ص 213)

     البته نباید فراموش کرد که اعتراض برآمده از بطن مکتب انتظار، باید اعتراضی ایجابی و سازنده باشد، نه اعتراضی تخریبی و بازدارنده. در واقع اعتراضی که در انتظار» ریشه دارد، اعتراضی از جنس امر به معروف و نهی از منکر» است و هدف غایی و نهایی آن افزایش ظرفیت نقدپذیری» جامعه برای حرکت به سمت اصلاحات اصیل اسلامی.

تاریخ تولد رسمی شعر اجتماعی انقلاب»

     شکل‌گیری جریان شعر اعتراض» بعد از پذیرش قطعنامه و بعد از پایان یافتن جنگ تحمیلی نیز دقیقا درهمین راستا قابل تحلیل و ارزیابی است. بعد ازپایان یافتن دفاع مقدس، شاعران متعهد و دلسوخته انقلاب که دلبسته امام و نظام مقدس جمهوری اسلامی بودند، زمانی که احساس کردند شرایط فرهنگی، اجتماعی حاکم بر جامعه در مسیری غیر از مسیر پاسداشت ارزش ها و آرمان های بلند حضرت امام(ره) در حرکت است، در مقام یک مصلح اجتماعی» به صحنه آمدند و با حنجره های غیرتمند خویش زبان به اعتراض گشودند، اعتراضی برآمده از بطن مکتب انتظار». البته اشاره به این نکته ضروری است که بگوییم در دهه اول انقلاب(دهه شصت) نیز رگه هایی از شعر اجتماعی در بین آثار شاعرانی چون سلمان هراتی» قابل ردیابی است، ولی در این دهه هنوز از آن به عنوان یک جریان تثبیت شده نمی توان نام برد. چنان که محمد کاظم کاظمی(شاعر و پژوهشگر معاصر) نیز در مقدمه ای که بر کتاب دادخواست» - که در بر دارنده گزیده ای از شعرهای اجتماعی شاعران انقلاب است – نوشته، به درستی به این مسئله اشاره کرده و گفته است:

     در دهة اول انقلاب‌، پرداختن به مسایل ت و اجتماع به‌ گونه‌ای دیگر است‌. موضع‌گیری بیش تر شعرها به سمت دشمنان بیرونی است و شاید به همین سبب‌، شاعران به ناهنجاری های درونی کمتر عنایت دارند. شاید هم این کار نوعی تخریب از داخل به حساب می‌آید و در زمانی که یک تهاجم خارجی آشکار در کار است‌، چندان به مصلحت دانسته نمی‌شود. شاید هم از این روی است که اولین شعرهایی که رنگی از اعتراض های اجتماعی دارد، به سوی ضدّ انقلاب‌» نشانه‌گیری می‌کند و آن جبهه‌بندی معمول‌ِ آن سال ها را در نظر دارد، مثلخیابان هاشمی‌» محمدرضا عبدالملکیان و زمزمة جویبار» سلمان هراتی که هر دو در این دفتر آمده است‌. ولی در هر حال‌، این ها نخستین جرقه‌های پیدایش چیزی است که ما امروز به عنوان شعر اعتراض می‌شناسیم‌. لبه انتقاد البته متوجه دیگران است‌، ولی در این میان حرف هایی مطرح می‌شود که چند سال بعد بر بعضی از خودی‌ها نیز قابل صدق است‌، چنان که در شعرهای علی‌رضا قزوه و بعدها نسل سوم شعر اعتراض در دهة هشتاد دیده می‌شود.»

     شعر اجتماعی انقلاب به عنوان یک جریان قدرتمند و تثبیت شده، با پذیرش قطعنامه و پایان یافتن دوران دفاع مقدس متولد شد و در جان و جهان شعر انقلاب تداوم و استمرار یافت. از همین رو، کارنامه شعر اجتماعی انقلاب را باید بیش تر در مقطع بعد از جنگ مورد کاوش و بررسی قرار داد، چرا که تا پیش از این مقطع تاریخی نمی توان از آن به عنوان یک جریان جاری و ساری در جان و جهان شعر انقلاب نام برد. با این حال در دهه اول انقلاب نیز نمونه های قابل تاملی از شعر اجتماعی در کارنامه شعر انقلاب قابل بررسی است. برای نمونه شعرزمزمه جویبار» از سلمان هراتی که از شاعران شاخص و برجسته نسل اول انقلاب است، به عنوان یک نمونه موفق از شعر اجتماعی دهه شصت قابل بررسی است. سلمان در این سروده پرتپش و موضع مند، هنرمندانه به ترسیم سیمای سیاه و غیرانسانی جامعه ارباب و رعیتی» پرداخته است. وی که خود یکی از زخم خوردگان نظام منحوس و استبدادی ستم شاهی است، در زمزمه جویبار» به تداوم حاکمیت ارزش های پوسیده ارباب و رعیتی در جمهوری نوپای اسلامی که برای تحقق عدالت علوی» بنا شده، شدیدا معترض است:

     چرا عبدالله به شهر نیاید؟ / وقتی ارباب به ناموسش چشم دارد / مادر می گوید: / چرا هنوز حق با ناصرخان است؟! / چرا سهم عبدالله / جریب جریب زحمت است و حسرت / و سهم ناصرخان / هکتار هکتار محصول است و استراحت؟ / مگر عبدالله، زیر بوته به عمل آمده است / که صاحب هیچ زمینی نیست؟ / پس چرا عبدالله فقط کاشتن را بلد است / و ارباب برداشتن را؟ / ما در مقابل آمریکا ایستادیم / اما چرا هنوز کیومرث خان خرش می رود؟!»

(هراتی، سلمان، 1368، دری به خانه خورشید، تهران، انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، سروش.)

     و اما شعر دفاع مقدس در دوره بعد از جنگ به دو شاخه تقسیم می‌شود:

1ـ شعر رسمی و سفارشی

2ـ شعر غیررسمی و خودجوش

     منظور از شعر رسمی و سفارشی» در این دوران شعری است که به نوعی گزارشگری و تاریخ‌ نگاری می‌پردازد و فراز و نشیب‌های جنگ هشت‌ساله را به صورت مستند و با ذکر عملیات، مناطق عملیاتی و ادوات و ابزار نظامی و جنگی با بیانی آهنگین و منظوم، به روایت می‌نشیند. سفارش‌دهندگان این‌گونه از شعر معمولاً نهادها و ارگان‌های دولتی و نیمه‌نظامی هستند که با دغدغه ثبت تاریخ دفاع مقدس در این وادی گام برمی‌دارند و برای ماندگاری این تاریخ پرافتخار، شاعران را به یاری می‌طلبند.

     در این گونه از شعر ما شاهد خلق آثاری هستیم که بیشتر جنبه کاربردی دارند و به اقتضای سفارشی بودن، کمتر از جوهره ناب شعری برخوردارند. مصداق شاخص این شعرها، مثنوی‌های سرداران است که به انگیزه برپایی کنگره سرداران شهید به شاعران انقلاب سفارش داده می‌شود. ولی از حق نباید گذشت که هرچند زبان شاعران در این مثنوی‌ها در پاره‌ای از موارد به ناگزیر و به ضرورت، به تاریخ‌نگاری و گزارشگری باز می‌شود، ولی در مجموع، فرازهای شاعرانه و درخشان در این آثار کم نیست، چرا که سرایندگان این مثنوی‌ها، شاعرانی از نسل اول و دوم انقلابند که کارآمدی و توانمندی خود را در عرصه شعر با صلابت و حماسی دفاع مقدس به اثبات رسانده‌اند . به عنوان نمونه، بخشی از مثنوی عبور از صاعقه، سروده شاعر متعهد و توانمند انقلاب حسین اسرافیلی» را از مجموعه مثنوی سرداران با هم زمزمه می‌کنیم:

کجایید خوبان گلچین شده؟

که از خونتان عرش آذین شده

کجایید ای سروهای بلند؟

به طوف شما، جنگل احرام بند

چه کردید با صخره و کوهسار؟

هلا، ماه و خورشیدتان وام‌دار!

شفق شرمگین از شط خونتان

فلق، لیلی‌آوای مجنون‌تان

هلا! عاشقان جگر سوخته

بر آتش زده، بال و پَر سوخته!

چه گفتید با زخم در کارزار؟

که شد آفتاب این چنین شرمسار!                                           

(حسین اسرافیلی، عبور از صاعقه، ص58)

     در شاخه دوم شعر دفاع مقدس بعد از جنگ (شعر غیررسمی و خودجوش)، کم‌کم شاهد پیدایش و شکل‌گیری جریانی هستیم که بعدها توسط منتقدین و کارشناسان ادبی شعر حسرت و اعتراض» نام می‌گیرد. شعرهایی که ذیل این عنوان قرار می‌گیرند، عموماً شعرهایی با مضامین تند ی و اجتماعی هستند که در آنها شاعر، افق نگاه خود را به سراسر مرز ایران گسترش داده و به تحلیل شرایط فرهنگی ـ ی بعد از جنگ پرداخته است.

     شعر شاعران این دوره شعری است که در میدان جنگ فقر و غنا» و در زمانه کمرنگ شدن ارزش‌های انقلاب، اعلام موجودیت می‌کند. شعری حیرت‌زده، پرخاشگر و معترض. معترض به استحاله فرهنگی، معترض به تبعیض و نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی، معترض به احیای فرهنگ سرمایه‌سالاری و افزایش فاصله‌های طبقاتی در جامعه، معترض به اشرافی‌گری و تجمل‌گرایی، معترض به خاموشی و فراموشی مردان جبهه و جنگ و بازماندگان شهدا و.

     بدیهی است که شعری از این جنس، چندان مورد استقبال و توجه مسئولان و متولیان امر قرار نمی‌گیرد، مسئولانی که خود در به وجود آمدن این وضعیت و دامن زدن به آن، بی‌تقصیر نیستند! ولی علی‌رغم بی‌اعتنایی و سکوت مسئولان، این‌گونه از شعر به خاطر برخورداری از ویژگی‌هایی چون سادگی، صداقت، صراحت، جسارت و همزبانی با مردم، شدیداً مورد استقبال عمومی قرا می‌گیرد و مردم بر پیشانی آن مٌهر تأیید می‌زنند. همین توجه و استقبال عمومی باعث می‌شود که شاعران این‌گونه شعرها، با جسارت و اعتماد به نفس بیشتری در این عرصه گام بردارند و برای واگویه دردهای اجتماعی و ترجمان زخم‌های نسل جبهه و جنگ، از یکدیگر سبقت بگیرند.

     در واقع شاعرانی که بعد از جنگ با این رویکرد به سرودن شعر پرداختند، شاعران آرمانگرایی بودند که با شاخک‌های حساس خود، صدای بازگشت ابتذال و انحطاط را می‌شنیدند و با توسل به این شگرد می‌خواستند جامعه را از فرو افتادن در باتلاق روزمرگی»‌و روزمره گی» برهانند و آن را همچنان در صراط مستقیم آرمان‌گرایی و رسالت‌مداری به پیش ببرند. در واقع از این شاعران باید به عنوان شهیدان شاهد عدالت» نام برد. شاعرانی چون: احمد زارعی، سیدحسن حسینی، قیصر امین‌پور، محمد رضا عبدالملکیان، سید عبدالله حسینی، علیرضا قزوه، سیدضیاالدین شفیعی و .

قیصر امین پور، پرچمدار مبارزه با روزمره گی»

     قیصر امین‌پور» جزو نخستین گروه از شاعرانی بود که در دوره انفعال، از معبر مقاومت مثبت»‌ زبان به اعتراض گشود و زنگ خطر ظهور پدیده روزمرگی»‌ را زیر گوش فطرت خواب‌آلوده جامعه به صدا درآورد. قیصر، ما را دیگربار به خویشتن خویش» ارجاع داد تا در فتنه‌خیز حوادث و آوار ناکامی‌ها و نامرادی‌های اجتماعی، هویت انسانی خویش را از یاد نبریم؛ زندگی را لب طاقچه عادت» به فراموشی نسپاریم و سرنوشت خود را به هرچه باداباد» پیوند نزنیم، تا روزی در رهگذر لحظه‌های تکراری، ناممان در ستون تسلیت‌»ها برای آیندگان به یادگار بماند!

خسته‌ام از آرزوها، آرزوهای شعاری

شوق پرواز مجازی، بال‌های استعاری

لحظه‌های کاغذی‌ را، روز و شب تکرار کردن

خاطرات بایگانی، زندگی‌های اداری

آفتاب زرد و غمگین، پله‌های روبه پایین

سقف‌های سرد و سنگین، آسمان‌های اجاری

با نگاهی سرشکسته، چشم‌هایی پینه بسته

خسته از درهای بسته، خسته از چشم انتظاری

صندلی‌های خمیده، میزهای صف کشیده

خنده‌های لب پریده، گریه‌های اختیاری

عصر جدول‌های خالی، پارک‌های این حوالی

پرسه‌های بی‌خیالی، نیمکت‌های خماری

رونوشت روزها را، روی هم سنجاق کردم

شنبه‌های بی‌پناهی، جمعه‌های بی‌قراری

عاقبت پرونده‌ام را با غبار آرزوها

خاک خواهد بست روزی، باد خواهد برد، باری

روی میز خالی من، صفحه باز حوادث

در ستون تسلیت‌ها، نامی از ما یادگاری!

شعر خیابان هاشمی»، مانیفست ساده زیستی

     شعر خیابان هاشمی» که می توان از آن به عنوان مانیفست ساده زیستی» نام برد، سروده شاعر نام آشنای انقلاب محمد رضا عبدالملکیان از دیگر شعرهای عدالت محور است که در کارنامه شعر اجتماعی انقلاب اسلامی از تشخصی ویژه برخوردار است. فرازی کوتاه از این شعر را با هم می خوانیم:

خیابان هاشمی

خیابانی که مبل، در آن نمایشگاهی ندارد

و ساندویچ فروشی هایش

همیشه در غربت و کسالت زندگی کرده اند

خیابان ازدحام نانوایی ها

خیابانی که شیرینی دانمارکی نمی خرد

خیابانی که جین نمی پوشد

خیابانی که کراوات نمی زند

خیابانی که مژه های طبیعی را دوست دارد

خیابانی که لباسش را از تعاونی ها می خرد

خیابانی که لباس تنش را

برای سیل زدگان می فرستد

خیابان هاشمی

خیابان پیکان های مُسن

خیابان هُل دادن ژیان

خیابانی که بنز و بی.ام.و، با هراس تمام

از تیررس نگاهش می گریزند.

منظومه مُرداب ها و آب ها، راوی معصومیت از دست رفته»

     یکی دیگر از شاخص‌ترین شعرهایی که در آن روز و روزگار به خاطر برخورداری از همین ویژگی‌ها گُل کرد و مورد استقبال عمومی قرار گرفت، مثنوی مرداب ها و آب ها» سروده زنده یادسید حسن حسینی» بود که در اینجا برای تجدید خاطره، بخشی از این شعر ارزنده و تأثیرگذار را با هم می‌خوانیم:

ماجرا این است : کم کم کمیّت بالا گرفت

جای ارزش های ما را ، عرضه کالا گرفت

احترام "یا علی" در ذهن ِ بازوها شکست

دست ِ مردی خسته شد ، پای ترازوها شکست

فرق مولای عدالت ، بار دیگر چاک خورد

خطبه های آتشین ، متروک ماند و خاک خورد

زیر باران های جاهل ، سقف تقوا نم کشید

سقف های سخت ، مانند مقوا نم کشید

با کدامین سِحر ، از دل ها محبت غیب شد؟

ناجوانمردی هنر ، مردانگی ها عیب شد!

خانه دل های ما را عشق، خالی کرد و رفت

ناگهان برق محبت ، اتّصالی کرد و رفت!

سرسرای سینه ها را رنگ خاموشی گرفت

صورت آیینه، زنگار فراموشی گرفت

باغ های سینه ها از سروها خالی شدند

عشق ها خدمتگزار پول و پوشالی شدند

از نحیفی پیکر عشق ِ خدایی دوک شد

کلّه احساس های ماورایی پوک شد

آتش بی رنگ در دیوان و دفترها زدند

مُهر "باطل شد" به روی بالِ کفترها زدند

اندک اندک قلب ها با زرپرستی خو گرفت

در هوای سیم و زر گندید و کم کم بو گرفت

غالباً قومی که از جان زرپرستی می کنند

زمره بیچارگان را سرپرستی می کنند

سرپرست ِ زرپرست و زرپرست ِ سرپرست

لَنگی ِ این قافله تا بامداد م است!

     از دیگر شعرهای شاخص ژانر اعتراض، شعر مولا، ویلا نداشت» سرودة شاعر دردآگاه علیرضا قزوه» بود که بعدها به همراه تعدادی دیگر از شعرهای اجتماعی ـ ی او در مجموعة از نخلستان تا خیابان» به دست چاپ سپرده شد. بازخوانی فرازی از این شعر خالی از لطف نیست:

مولا، ویلا نداشت

معاویه کاخ سبز داشت

پیامبر به شکمش سنگ می‌بست

امام سیب‌زمینی می‌خورد

البته به شما توهین نشود

بعضی برای جنگ شعار می‌‌دهند

و خودشان از جادة شمال به جبهه می‌روند!

 (مولا، ویلا نداشت، علیرضا قزوه، چاپ اول، صص 107 تا109)

شعر اجتماعی، در دهه هشتاد

     در دهة هشتاد، شاهد ظهور نسلی دیگر از شاعران جوان آرمانخواه و عدالت طلب در عرصه شعر انقلاب اسلامی هستیم. شاعران جوان و پرشوری که با شبچراغ رهنمودهای حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری در مسیر عدالت جویی گام بر می دارند. سروده های این شاعران مبتنی بر نقد درون گفتمانی» و به نیت اصلاح و سامان بخشیدن به نابسامانی ها و ناهنجاری های اقتصادی، اجتماعی، ی و فرهنگی است. علی محمد مودب، محمد مهدی سیار، میلاد عرفان پور و علی داودی را می توان به عنوان نمایندگان شاخص شعر اجتماعی دهه هشتاد معرفی کرد.

     در مجموعه شعررودخوانی» سروده محمد مهدی سیار، جنسِ غزل میراث» از جنس شعر اعتراض است. در آیینه این غزل خوش پرداخت می توان سیمای اعتراض شیعی» را به روشنی به تماشا نشست:

ای دل تو که مستی - چه بنوشی چه ننوشی -

با هر میٍ نا پخته نبینم که بجوشی

این منزل دلباز نه غصبی ست، نه وقفی

میراث رسیده ست به ما خانه به دوشی

دلسردم و بیزار از این گرمی بازار

غم های دم دستی و دل های فروشی

رفته ست ز یاد آن همه فریاد و نمانده ست

جز چند اذان؛ چند اذانِ در گوشی

نه کفر ابوجهل و نه ایمان ابوذر

ماییم و میانمایگی عصر خموشی

ما شاعرکان قافیه بافیم و زبان باز

در ما ندمیده ست نه دیوی، نه سروشی

     سیار» در آخرین شعر این دفتر نیز که یک رباعی اجتماعی است، بغض هنوز و همیشه» شاعران آرمانخواه شیعی را که عدالت» است، با تلخندی جگرسوز فریاد می کند:

این بسته کمر یکسره در خدمت ما.

آن خسته جگر در طلب راحت ما.

از عدل» هزار قصه گفتند؛ ولی

جز قسط» نشد آخر سر قسمت ما!

     علی محمد مودب از دیگر شاعران آرمانخواه و دردآشنای روزگار ماست. شاعری که دراعترافات تکان دهنده» خویش - خارج از چهارچوب های استاندارد شعر -  مظلومانه، بغض های در گلو شکسته اش را در گوش زمین و زمان فریاد کرده است. وی برای روشن شدن اذهان در پانوشت این شعر آورده است: این‌ها را شعر حساب نمی‌ کنم، می‌خواهم حرفی بزنم!»

بیکارم من می‌فهمی؟

بیکارم و از هیچ رنگی، حقوق نمی‌گیرم

پدرم بیمار است

هفتاد و پنج ساله

و در بوستان‌های مشهد بازنشسته نیست

(مجبورم بگویم کار می‌کند

و صاحب کارها حق بیمه‌اش را نریخته‌اند

امیرحسین شش ساله است و کفش ندارد

پدرش، دوازده سال پیش معتاد شده است

وقتی که شانزده ساله بوده است!

-با عرض معذرت از مجید مجیدی!-

مجبورم بگویم مهدی بیست‌و پنج سالش است

اما هنوز فلج اطفال رهایش نکرده!

مجبورم بگویم

اگرچه شعرم خراب شود!)

کلاس موسیقی که سهل است

اگر پارتی بازی نمی‌شد

به پارتی هم می‌رفتم!»

     شعر نیمایی زیر از مجموعه شعر کهکشان چهره ها» نیز اثری پر تپش و قابل تامل از مودب» به عنوان یکی از شاعران موفق و معترض نسل اکنون است:

دل به ابرهای هرزه خوش نکن

روی با ستارگان ترش نکن!

هیچ، هیچ، هیچ

هیچ غیرحرف آسمان درست نیست

آسمان هر آن ‌چه دود را ز یاد می‌برد

پیش‌بینی هوای این و آن درست نیست!

موضع خروسکان بادسنج را

 باد می برد!

شعر انتظار، شعر اعتراض

     پيامبر اکرم(ص) می فرماید: عَدْلُ ساعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَبْعينَ سَنَةً قِيامِ لَيْلِها وَصِيامِ نَهارِها: ساعتى عدالت بهتر از هفتاد سال عبادت است كه شب هايش به نماز و روزهايش به روزه بگذرد. (مشكاه الأنوار، ص ۵۴۴)

     اگر به بازخوانی کارنامه شعر انقلاب بپردازیم، به روشنی در خواهیم یافت که دغدغه اصلی شاعران انقلاب عدالت‌ خواهی» بوده است. شاعران انقلاب از آغاز تا به امروز حنجره‌های خود را وقف فریاد برای عدالت‌ خواهی کرده‌اند. در شعر اکثر شاعران دغدغه مند انقلاب، روح عدالت ‌خواهی موج می‌ زند. متاسفانه امروز از این آرمان بزرگ و خجسته، بسیار فاصله گرفته‌ایم و در عرصه عدالت ‌خواهی» کشور ما در موقعیت خوبی به سر نمی برد. امروز اگر می‌ خواهیم راه شهیدان و حضرت امام (ره) را ادامه دهیم، باید در این مسیر حرکت کنیم. برای تحقق این آرمان مقدس، باید نهضت عدالت‌خواهی در عرصه ادبیات انقلاب اسلامی و نهضت مطالبه و مواخذه مسئولان شکل بگیرد.

     یکی از شاخه های نجیب و بالنده ادبیات امروز که جان و جهان آن با روح عدالت خواهی» آمیخته است، شعر انتظار» است. بی‌هیچ گونه اغراقی باید گفت که شعر انتظار» شعر اعتراض است. شعری که همواره بر وضع موجود می شورد و به افق موعود اشاره می کند. شعر اعتراض شعری است که داعیه پیکار با ظلم و بی‌عدالتی، زشتی و پلشتی و نامردی و نامردمی را دارد و به دنبال بسترسازی برای استقرار حاکمیت الله» بر جهان و بنیانگذاری جامعه توحیدی» است.

     و اما لازمه اعتراض به وضع موجود، ترسیم آینده موعود است. این که ما بدانیم اکنون در چه نقطه ای قرار داریم و مطلوب ما رسیدن به کدامین نقطه و فتح کدامین قله است؟ مسلما رسیدن به چنین بصیرتی، نیازمند نقد و آسیب شناسی دین و جامعه است.

     شاعران رسالت مدار شیعی همواره در طول تاریخ این دغدغه خجسته را داشته اند و شاخک‌های حساس آنان نسبت به انحراف حاکمان و دولتمردان و خارج شدن آنان از دایره عدالت واکنش نشان داده است. وقتی می گوییم عدالت» معنای عام وگسترده آن مورد نظر است، یعنی عدالت در همه ابعاد ی، اجتماعی، دینی و اقتصادی، از این منظر فاصله گرفتن از ارزش های اخلاقی و فرو غلتیدن در باتلاق عفن زهد ریایی» و ابتلابه بیماری ایمان کش نفاق و تزویر» از نظر شاعران شیعی خطرناک‌ترین آفتی است که یک جامعه دینی را تهدید می کند. آفتی که حتی از بیماریهایی چون وبا»، طاعون» و سرطان» نیز خطرناک‌تر و مرگ آفرین تر است. دراین میان، حضرت لسان الغیب حافظ شیرازی که از او به حق می توان به نام شاعر هنوز و همیشه» نام برد، از معدود شاعرانی است که در عصر فتنه مغول و حکومت نفاق و تزویر، با رندی، قلندری و هنرمندی تمام به نقد و آسیب شناسی جامعه دینی عصر خویش پرداخته و آیینه بی غبار روزگار خویش بوده است:

خرقه پوشی من از غایت دین داری نیست

پرده‌ای بر سر صدعیب نهان می‌پوشم

***

آتش زهد و ریا خرمن دین خواهد سوخت

حافظ این خرقه پشمینه بینداز و برو

   ***

خدا زان خرقه بیزار است صدبار

که صد بت باشدش در آستینی

    ***

حافظا! می خور و رندی کن و خوش باش ولی

دام تزویر مکن چون دگران قرآن را

    ***

فدای پیرهن چاک ماهرویان باد

هزار جامه تقوا و خرقه پرهیز

     شعر انتظار، جلوه گاه اعتراض، انتقاد، حرکت، تکاپو و بیداری است. شاعران شیعی انتظار را نه در نشستن و ایستایی، بلکه در برخاستن و پویایی معنا می‌کنند. شعر انتظار، شعر مردگی و بازدارندگی نیست، شعر زندگی و زایندگی است:

همیشه منتظرت هستم

بی آن که در رکود نشستن باشم

همیشه منتظرت هستم

چونان که من

همیشه در راهم

همیشه در حرکت هستم

همیشه درمقابله

(طاهره صفارزاده، طنین بیداری، انتظار، تکا، ص217)

     امید آن که با پیروی از سیره نبوی و عمل به آموزه های اصیل قرآنی، روزی شاهد تحقق عینی عدالت علوی» و محو و ریشه کنی فقر، تبعیض و فاصله های طبقاتی در جامعه باشیم.

رومه اطلاعات، پنجشنبه مرداد 1397 ـ 26 ذي القعده 1439 ـ 9 آگوست 20 ـ سال نود و سوم ـ شماره 2707 ، وادی ادبیات(صفحه 6)

http://www.ettelaat.org/ethomeedition/todaypdf/p6.pdf?p=0.4161699468200386

 _________________________________________________________________________

بارش برف دو شب گذشته در کنار مشکلاتی که برای مردم در راه‌ها ایجاد کرده ذوق و شوقی را نیز به‌وجود آورده است. برف از دیرباز برای اهالی هنر و فرهنگ، مایه الهام برای خلق آثار هنری بوده است. شاعران از یک پدیده طبیعی برداشت‌های مختلف دارند و شاعران طبیعت‌گرا برف را توصیف می‌کنند. شاعران نمادگرا به خاطر خصوصیات خاص برف همچون ریزش از آسمان، سفیدی، سردی و. برخی مسائل زندگی انسانی را به برف تشبیه می‌کنند. در میان شاعرانی که از برف به عنوان استعاره کمک می‌گیرند، شاعران سنتی بیشتر موی سفید را به برف تشبیه کرده‌اند و برف را استعاره از دوران سخت و پیری گرفته‌اند. شاعران معاصر برف را عنصری برای پرورش مضامین عاشقانه به کار می‌برند. در این مجال نگاهی به برخی اشعار با موضوع برف می‌اندازیم.

   سهراب سپهری

پشت کاجستان؛ برف

برف، یک دسته کلاغ

جاده یعنی غربت

باد، آواز، مسافر و کمی میل به خواب

می‌نویسم؛ و دو دیوار و چندین گنجشک

یک نفر دلتنگ است.

 ***

   محمدکاظم کاظمی

پی آتش، نَفَسم سوخت، ولی شب تازه است

گفت راوی: شب برف است که بی‌اندازه است»

گفت راوی: شب برف است، شب خنجر نیز

ردّ پا گم شده در برفِ گران، رهبر نیز

برف، تنها نه، که با صخره و سنگ افتاده است

و زمین چشمه نزاده است که طوفان زاده است

برفباد است که می‌بارد و کج می‌بارد

آسمان خشمی است، از دنده لج می‌بارد

هفت وادی خطر اینجاست، سفر سنگین است

ردّ پا گم شده در برف، روایت این است»

 ***

   احمدرضا

من انتظار نداشتم

با این برف محض

رو به رو شوم

من انتظار نداشتم

با این عشق محض

رو به رو شوم

این مرغان خفته در لعاب کاشی‌ها

به ما اعلام می‌کنند

این عشق محض

در آن

برف محض آب می‌شود.

 ***

   فروغ فرخزاد

پشت شيشه برف می‌بارد

پشت شيشه برف می‌بارد

در سكوت سينه‌ام دستی

دانه اندوه می‌كارد

مو سپيد آخر شدی ای برف

تا سرانجامم چنين ديدی

در دلم باريد. ای افسوس

بر سر گورم نباريدی

 ***

   مهدی اخوان ثالث

یک

پاسی از شب رفته بود و برف می‌بارید،

چون پرافشان پری‌های هزار افسانه از یادها رفته.

باد چونان آمری مأمور و ناپیدا،

بس پریشان حکم‌ها می‌راند مجنون وار،

بر سپاهی خسته و غمگین و آشفته.

برف می‌بارید و ما خاموش،

فارغ از تشویش،

نرم نرمک راه می‌رفتیم.

کوچه باغ ساکتی در پیش.

هر بگامی چند گوئی در مسیر ما چراغی بود،

زاد سروی را به پیشانی.

با فروغی غالباً افسرده و کم رنگ،

گمشده در ظلمت این برف کجبار زمستانی.

برف می‌بارید و ما آرام،

گاه تنها، گاه با هم، راه می‌رفتیم.

چه شکایت‌های غمگینی که می‌کردیم،

یا حکایت‌های شیرینی که می‌گفتیم.

هیچکس از ما نمی‌دانست

کز کدامین لحظه شب کرده بود این باد برف آغاز.

هم نمی‌دانست کائن راه خم اندر خم

بکجامان می‌کشاند باز.

برف می‌بارید و پیش از ما

دیگرانی همچو ما خشنود و ناخشنود،

زیر این کجبار خامشبار، از این راه

رفته بودند و نشان پای‌هایشان بود.

 ***

   میلاد عرفان‌پور

همپای برف1»

از نو شده میهمان ما سرزده برف

لبخند زده به مردم دهکده ، برف

بیرون بزن از خانه، کمی کودک باش

برف آمده برف آمده برف آمده برف.

همپای برف2»

پاکیزه از آن قصر بلند آمده بود

از تیرگی ما گله مند آمده بود

می‌خواست بگوید: آسمان. می‌لرزید

بیچاره زبان برف، بند آمده بود

 ***

   رضا اسماعیلی

دوباره ساعت صفر و من و خیابان‌ها

و من که گم شده‌ام لابلای انسان‌ها

دوباره ساعت صفر و به خانه باید رفت

و من که خانه ندارم کجا؟ مسلمان‌ها!

و من که خانه ندا . بُغض من تَرَک برداشت

خوشا به حال شما، ای همیشه خندان‌ها!

دوباره ساعت صفراست و زرد می‌خوانم

غزل - خزان دلم را به گوش توفان‌ها

دوباره با غم خود پرسه می‌زنم در شب

و هم نوای دلم، زوزه زمستان‌ها

دوباره ساعت صفر است و من که می‌میرم

به روی حیرت یخ بسته خیابان‌ها

دوباره ساعت صفر است و نعش یک انسان

به روی دست زمین مانده، آی انسان‌ها!

 ***

   علی محمد مؤدب

دوباره آمده‌ای تا سیاهمان نکنند

که ناامیدی و غم، چپ نگاهمان نکنند

به کوه‌ها همه رختِ سپید پوشاندی

که خلق، مسخره تکیه گاهمان نکنند

درخت‌ها را تور عروسی آوردی

که هرزه‌ها مَثَلِ اشک و آهمان نکنند

دوباره آمدی ای برفِ برف بازی‌ها

که بچه‌هامان یاد گناهمان نکنند

که غنچه‌هامان در بارش تو باز شوند

که بادهای مصیبت، تباهمان نکنند

دوباره آمدی ای فرصتِ سپید! ای برف!

که ناامیدی و غفلت سیاهمان نکنند 

(رومه صبح نو، دوشنبه 9 بهمن 1396)

_________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________

 ر سه گفتار در باره هوشنگ ایرانی 

محمد آزرم و مهدی عاطف راد

______________________________________________________________________________________

فردوسی و شاهنامه

در منظومه‌های پهلوانی، دینی و تاریخیِ پس از او

سجاد آیدنلو

چکیده
منظومه‌هایی که پس از شاهنامه و غالباً به پیروی از آن، در زمینه های پهلوانی، دینی و تاریخی به نظم درآمده‌‌‌اند، از مآخذِی هستند که کمتر مورد توجّه فردوسی شناسان است. حال آنکه سَرایندگانِ بیشترِ این آثار افزون بر تأثّرات فراوان زبانی، ادبی و اندیشگی از شاهنامه، به صورتهای گوناگون از فردوسی و شاهنامه نام برده‌اند که گردآوری و بررسی مجموع این اشارات نکته های تازه و درخور بحثی درباره سرگذشت حکیم توس و نظم شاهنامه و نیز تلقیّات رایج نسبت به آن در فرهنگ ایران، پیشِ روی می نهد. نتیجه پژوهش در آن دسته از منظومه هایی که متن منقّحِ چاپی یا نسخه برگردان آنها قابل دسترسی است، زیر چند عنوان/ موضوع تقسیم بندی می شود.الف) ستایش و بزرگداشت فردوسی و شاهنامه که در اغلب این آثار دیده می شود و ویژگی عامّ فرهنگ و ادب ایران در همه ادوارِ پس از فردوسی است. ب) سرگذشت فردوسی و نظم شاهنامه که به پیروی از سنّت ادبی و تاریخی، ناظر بر برخی از افسانه های احوال فردوسی و چگونگی سَرایش شاهنامه است؛ ولی در این میان مواردی به سانِ نقش کرّامیان در شاهنامه سَرایی، داستان آمرزش و بهشتی شدن فردوسی به سبب بیتی توحیدی که به استناد دست نویسهای معتبر شاهنامه الحاقی است و انتساب عنوان/ صفت مرد غازی» به فردوسی، از اشارات سزاوار توجّه است. ج) خرده گیری بر فردوسی و شاهنامه. در اینجا ایرادها و نقدها از چند منظر مختلف بیان شده است؛ از جمله: نشان دادن ضعفهای پهلوان اصلی شاهنامه رستم و برتری جهان پهلوان منظومه خویش بر او، ناخشنودی از سروده نشدنِ داستانی خاص از سوی فردوسی، اعتراض به انتقاد فردوسی بر سخن سست دقیقی، تعریض به مذهب و عقاید فردوسی، تاختن بر محتوای مغانه (ایران پیش از اسلامِ) شاهنامه در برابر منظومه های دینی و معرّفی فردوسی به عنوان ستاینده کافران و گبران) ادّعای برابری با فردوسی و برتری بر او.

مقدمه

یکی از تجلیات حرمت هزار سالة فردوسی در میان طبقات گوناگون مردم ایران و حتّی غیرایرانیان، فراوانیِ رویکردهای مختلف به او و شاهنامه، در متون ادبی، تاریخی و جغرافیایی است. محدودة موضوعیِ این توجّه ذکر گزارشها، نکته‌ها و اشاره‌ها به سرگذشت فردوسی و نظم شاهنامه، تعظیم و ستایش حکیم توس و تعریض و خرده گیری به اوست که گردآوری، طبقه بندی و تحلیل مجموع این مطالب افزون بر روشن کردن کلیّت زندگینامة فردوسی و چگونگی سَرایش شاهنامه، تلقیّات و داوری های متعدّد دینی، ملّی، ادبی، قومی را نسبت به فردوسی و شاهنامه» به دست می دهد و در جامعه شناسی فکر و فرهنگ ایرانی، در بخش/ فصل فردوسی گرایی، بسیار مهم است.

پرداختن به این شاخه از فردوسی شناسی مرهون پژوهشهای کسانی چون استاد مینوی، جلال متینی،1 مهدی نوریان (← نوریان، 1372)، محمّدامین ریاحی (← ریاحی، 1372)، باستانی پاریزی (← باستانی پاریزی، 1372)، دبیرسیاقی (← دبیرسیاقی، 1383: 201- 326) و یاحقّی (← یاحقّی،1387: 53- 68) است. با جستجو در مآخذی که تاکنون مورد توجّه قرار نگرفته، باز می توان بر مواد و آگاهی های سرچشمه های فردوسی شناسی افزود. از جمله منابعی که کمتر به آن توجّه شده، یک دسته منظومه هایی است که پس از فردوسی به پیروی از سبک و قالب شاهنامه در موضوعات پهلوانی، دینی و تاریخی سروده شده است. در پژوهشهای پیشین از میان این آثار غالباً فقط به گرشاسپ نامه، مثنوی‌های نظامی و ظفرنامة مستوفی پرداخته شده و در این گفتار غیر از منظومه های نام برده، انبوه اشارات آثار دیگر که متن چاپی، نسخه برگردان یا بخشی از ابیات آنها، به واسطة منابع مختلف، در دسترس نگارنده بوده است، بررسی شده است2 و ذیلی کوچک بر موضوع گستردة سرچشمه های فردوسی شناسی» است.

الف) ستایش و بزرگداشت فردوسی و شاهنامه

تقریباً همة کسانی که پس از فردوسی منظومه ای پهلوانی، دینی و تاریخی به تقلید از شاهنامه سروده اند،به بزرگی مقام فردوسی و شاهنامه معترف بوده اند و این تعظیم و ستایش؛ البتّه ویژگی غالب فرهنگ ایرانی در تمام ادوار پس از فردوسی بوده است (← نوریان، 1371: 131- 164) اسدی طوسی، همشهری و نخستین پیرو فردوسی، او را پاک مغز» و نغرگوی» خوانده و در گرشاسپ نامة خویش تصریح کرده است که فردوسی با شاهنامه داد سخنهای نغز داده» و گیتی را آراسته» است (← اسدی، 1317: 14/ و19) سَرایندة ناشناسِ فرامرمة تقریباً 1600 بیتی (احتمالاً حسامی فیروز آبادی یا مرزبان فارسی)3 در شرح احوال خود، خویشتن را غلام دل پاک فردوسی» معرّفی کرده است:

یکی روستا بچّة فرسی‌‌ام

غلام دل پاک فردوسی‌ام
                  (فرامرمه، 102/7)

قاسم مادح در این بیت جهانگیرنامه:

به شهنامه فردوسی نغزگوی

 یکایک بگفته است از رزم اوی
                   (مادح، 1380: /20)

به سان اسدی، فردوسی را با صفت نغزگوی» ستوده و ناظم سام نامه که به احتمال بسیار خواجوی کرمانیِ معروف نیست4  این گونه بهاظهار کهتری در برابر فردوسی پرداخته است:

سرانجام کردم بدین نامه ختم
به نزدیک خورشید او ذرهّ‌ام
کشیدم یکی جوی آبش طراز

که فردوسی اش هست شهنامه ختم
به دریای گفتار او قطره‌ام
لب جو بدان بحر پیوسته باز
                      (سام نامه، 2/ 398)

نظامی در هفت پیکر و شرف نامه به ترتیب، فردوسی را چابک اندیشه» و دانای توس» نامیده که آراست روی سخن چون عروس» (← نظامی، 1378: 627/ 20و 931/ 1) ابن حسام خوسفی از کهن ترین سَرایندگان منظومه های دینی چندین بار در خاوران نامه از فردوسی و هنر سخنوری او به نیکی یاد کرده است (مثلاً←خوسفی، 1382: 198/ 2696؛ 200/ 2737- 2745و 315/ 49) برای نمونه:

و دیگر که فردوسی پاکزاد
بپرداخت آن نامة نامدار
سخن را بلندی ز گفتار اوست
بر او ختم شد گفتن مثنوی

که رحمت بر آن تربت پاک باد5
فرو ماند تا جاودان یادگار
سخن را شعار اندر اشعار اوست
از او به نگوید کسی مثنوی
(خوسفی، 1382: 64،65/ 332- 335)

اوصاف احترام آمیزی چون نامدار خطیر، نامبُردار و نامور برای فردوسی در همایون نامة زجّاجی تبریزی (← زجّاجی، 1383: 966/ 249؛ 1057/ 69و 1089/ 64) نشان دهندة جایگاه فردوسی در نزد ادبای تبریزِ سدة هفتم و گواه دیگری برای نفوذ شاهنامه در آذربایجان است. به نظر حکیم زجّاجی، ابوالقاسم فردوسی شاعری است که:                      

کسی خوب تر زان نگوید سخن

 از او نو شد اخبارهای کهن
                       (همان، 966/ 251)

او در جای دیگر که بیتی از شاهنامه را تضمین کرده، در ارزش و تأثیر سخن فردوسی گفته است: حدیثی کزان سنگ شد جانور» (1089/ 64) حمدالله مستوفی در مقدّمة منظومة خویش، چند بیتی را به بیان ارزشهای لفظی و معنوی شاهنامه اختصاص داده است (← مستوفی، 1380: پانزده/ 296- 303) و زمانی که دوستانش از او خواسته اند، منظومه‌ای تاریخی بسَراید، آشکارا گفته است:

برِ شعر فردوسی نغزگوی

سزد گر نریزد کسی آبِ روی
                      (همان، هفده/ 336)

باذل مشهدی شاهنامه را بحری آکنده از صدفهای پر گوهر» و گرزی گران» دانسته است که دیگران (سَرایندگانِ پس از فردوسی) در برابر آن سرکوب شده اند (← باذل، بی‌تا: 6) و همتای وی راجی کرمانی قدرت طبع فردوسی را چنین ستوده است:

به بازار معنی گرانمایه است
ز کرسی ز نزد جهان آفرین
دگر باره فردوسی پاکزاد
به ملک سخن آسمان پایه است
سخن آمد از آسمان بر زمین
بلند آورید و به کرسی نهاد
(راجی، 1383: 2/ 2/ 4108- 4110)

در اینجا احتمالاً صفت پاک زاد» برای فردوسی از بیت سعدی و ابن حسام و موضوع بیت دوّم و سوّم (بر آسمان رسانیدن فردوسی، سخن را) از قطعة معروف ابن یمین6 گرفته شده است.

از متأخّران هم الهامی کرمانشاهی7 در شاهدنامه (تاریخ نظم: 1295- 1302 ه.ق) گفته است که اگر خداوند پیامبری فارسی زبان مبعوث می کرد، او کسی جز فردوسی نبود:

فرستادة پارسی گر خدای
سخن گستر طوس پیغمبری

فرستادی اندر جهان رهنمای
بُد و نامه اش ایزدی دفتری
                      (الهامی، 1383: 21)

ب) سرگذشت فردوسی و نظم شاهنامه

اشارات مربوط به احوال واقعی یا داستانیِ فردوسی و چگونگیِ سَرایش شاهنامه در این منظومه‌ها از اصلی‌ترین مآخذ زندگی نامة انتقادی فرزانة طوس است و گاه در میان آنها نکته‌های نادر و درخور تأمّلی یافته می شود. از آن جمله است این چند بیتِ علی نامة ربیع (سرودة 482 ه.ق) :

که کرّامیان از حسد را چنین
بفرمود فردوسی را آن زمان
ز شاهان پیشین سخن یاد کن
بکن شاهنامه مر او را تو نام

کتابی نو انگیختند بعد از این
که تصنیف کن تو کتابی چنان
دل غمگنان را بدان شاد کن
که رغبت نمایند همه خاص و عام
                              (برگِ a82)8

افسانة نظم شاهنامه به فرمان محمود غزنوی از شناخته شده ترین داستانهای سرگذشت فردوسی و ابیات مذکور از علی نامه، قدیمی‌ترین اشاره به آن است که در عین حال قدمت و شهرت رواج این افسانه را در کمتر از هشتاد سال بعد از درگذشت فردوسی نشان می‌دهد. نکتة بسیار مهم و سزاوار تحقیق در بیتهای علی نامه، حمایت کرّامیان (یاران محمّد بن کرّام) از نظم شاهنامه است و می دانیم که محمود نیز به مذهب کرّامیه متمایل بوده است (در این باره، ← شفیعی کدکنی، 1379: 432،433) از منظومه های مورد بررسی، حملة حیدریِ راجی نیز به افسانة شاهنامه سَرایی فردوسی به خواست محمود اشاره کرده است (← راجی، 1383: 2/ 2/ 4117- 4119)

معروف ترین زمان برای شاهنامه سَرایی، سی سال است که بیت مشهور؛ امّا الحاقیِ بسی رنج بردم در این سال سی»9 نیز در تداول و قبول عام یافتنِ آن موثّر بوده است. با اینکه این زمان (سی سال) در پایان ترجمة بنداری هم آمده؛ ولی بنابر برخی اشارات و قراین، بین 25 تا 30 سال به احتیاط علمی نزدیک تر است (← ریاحی، 1372:- 48؛ Khaleghi Motlagh, 1999: 516) نوری اژدری در غازان نامه (سرودة 758- 763ه.ق)

به همان سی سال معروف اشاره کرده است:

کشید ار به شهنامه سی سال رنج

پی نام باقی و دینار و گنج10
                        (نوری، 1381: 26/ 299)

موضوع متداول دیگر دربارة شاهنامه، شمار بیتهای آن است. مستوفی نوشته که به مستند گفتة خود فردوسی شاهنامه شصت هزار بیت است؛ ولی او در دست نویسهای تباه شدة زمان خویش (اوایل سدة 8ه.ق) حدوداً پنجاه هزار بیت دیده و از همین روی کوشیده است با استفاده از چند نسخه تعداد ابیات را به شصت هزار برساند:                       

سخنهای او را شنیدم درست
که بودش عدد شصت باره هزار
در آن نسخه ها اندر این روزگار
برون آوریدم یکی زان میان
به شش بار بیور سخن شد پدید

به قولی مفید و به لفظی درست
همه بیتها چون دُر شاهوار
کما بیش پنجاه دیدم شمار11
در او شد سخنها لطیف و عیان
که در اوّل آن بر سخن گسترید
   (مستوفی، 1380: شانزده/ 308- 310و 317و3)

رقم شصت هزار برای شمار بیتهای شاهنامه که مأخوذ از دو بیت (یکی اصلی و دیگری الحاقی)12 در شاهنامه است و از منابع کهن در آثاری چون: مقدّمة معجم شاهنامه، ترجمة بنداری و مقدّمة نسخة بریتانیا (675ه.ق) دیده می شود (← آیدنلو، 1385: 78) عددی کلّی و تقریبی است؛ زیرا کهن‌ترین دست نویسِ کامل شاهنامه (لندن/ بریتانیا 675ه.ق) به شمارش دقیق یکی از شاهنامه پژوهان (499) بیت است (← فردوسی، 1379: کتاب صفر، ص93) و متن تصحیح علمی- انتقادیِ خالقی مطلق و همکارانشان نیز در مجموع (49530) بیت است. جالب تر اینکه به رغم ادّعای مستوفی درباب فراهم آوردن نسخه ای شصت هزار بیتی، شاهنامة او که نسخه ای از آن به صورت عکسی در حاشیة ظفرنامه اش چاپ شده (48940) بیت است (← فردوسی، 1379: کتاب صفر، صص92- 93) نه شصت هزار.

نظامی عروضی در چهار مقاله که از قدیمی ترین اَسناد فردوسی شناسی است آورده که پس از تقدیم شاهنامه به محمود در غزنین، بر اثر بدگویی حاسدان و مخالفان، سلطان تنها بیست هزار درم به فردوسی پاداش داد و فردوسی بغایت رنجور شد و بگرمابه رفت و برآمد فقاعی بخورد و آن سیم میان حمّامی و فقاعی قسم فرمود» (نظامی عروضی، 1383: 79و80) این گزارش بعدها دستمایة داستان بی اعتنایی محمود به شاهنامه و نپرداختن صله‌ای درخور به فردوسی» قرار گرفته و بسیار شاخ و برگ یافته است. از پیروان فردوسی، نظامی در چند منظومة خویش (هفت پیکر، اسکندرنامه و خسرو و شیرین) با مصراعها و تعبیراتی نظیر بخل محمود و بذل فردوسی» و بازستاندن حقّ شاهنامه از محمود» به این روایت توجّه کرده است (← نظامی، 1378: 628/ 47و 1327/ 15) در این دو بیت نیز محتملاً اشارة او مربوط به ماجرای فقاع نوشی فردوسی» در چهار مقاله است13 که بعدها در ابیات هجونامه هم راه یافته است:

وگر با تو دم ناساز گیریم
توانی مهر یخ بر زر نهادن

چو فردوسی ز مزدت باز گیریم
فقاعی را توانی سر گشادن
                    (همان، 131/ 21،22)

نظامی یک بار هم در شرفنامه از زر پیلوار محمود» سخن گفته است که شاید ناظر بر پشیمانی محمود و فرستادن یک پیلوار زر» برای فردوسی در معدودی از منابع؛ از جمله مقدّمة سوّم شاهنامه (← ریاحی، 1372: 338) باشد.

به نام تو زان کردم این نامه را
 زر پیلوار از تو مقصود نیست

که زرّین کند نقش تو خامه را
که پیل تو چون پیل محمود نیست
                  (همان، 1173/ 36،37)

تقریباً تمام منابع احوال فردوسی نوشته اند که پس از این رفتار محمود، فردوسی ابیاتی در شکایت از او سرود. این هجونامه که نباید در اصالت آن تردید کرد (در این باره، ← ریاحی، 1375: 142- 144؛ Khaleghi Motlagh1999 a, 523) در طول زمان به عرصة ظهور احساسات فردوسی دوستیِ مردم ایران تبدیل شده و با ابیاتی برساخته یا برگرفته از بخشهای دیگر شاهنامه بر شمار آن (حتّی تا 160 بیت) افزوده شده است. در شهریارنامة چاپِ همایی که قسمت کوچکی از این منظومه است سَراینده (مختاری) در پایان اثر به صورت پوشیده و گذرا به داستان هجویه سَراییِ فردوسی اشاره کرده است:

وگر هدیه ندهی ایا شهریار
زبان من از هجو کوتاه باد

نرنجم که هستی خداوندگار
همیشه ثناگوی این شاه باد
                  (مختاری، 1341: 832)

ریاحی بر اساس شهرتِ انتساب شهریارنامه به عثمان مختاری غزنوی، شاعر روزگار غزنویان، این ابیات را قدیمی‌ترین اشاره به هجونامة فردوسی دانسته اند (← ریاحی، 1372: 219)؛ ولی تحقیقات بعدیِ خود همایی ثابت کرد که مختاریِ سَرایندة شهریارنامه همان مختاریِ معروفِ عصر غزنوی که دیوانش هم به تصحیح ایشان چاپ شده است، نیست و هویّت واقعی و زمان زندگیِ این گوینده فعلاً نامعلوم است (← همایی، 1361: 367- 399)

در خاوران نامه آمده است که پس از وفات فردوسی، خداوند:

به فردوس مأوای او ساز کرد
جهان را بلندی و پستی تویی

به یک بیت او را سرافراز کرد
همه نیستند آنچه هستی تویی»
      (خوسفی، 1382: 65/ 338،339)

داستان آمرزیدگی و بهشتی شدن فردوسی به خاطر سرودن یک بیت توحیدی در ظفرنامة مستوفی و اثر دیگر او تاریخ گزیده هم آمده است15 (← مستوفی، 1380: هجده و نوزده/ 361- 391؛ همو، 1381: 661) و در آنجا روایت به این صورت است که ابوالقاسم کرّکانی/ کرّگانی از نماز خواندن بر پیکر فردوسی به این بهانه که او مادح کافران و گبران بود، پرهیز می کند16 و شب هنگام فردوسی را با حلّه‌های بهشتی در روضة رضوان می بیند. فردوسی می گوید که خداوند او را به سبب بیتی بخشوده است. از میان مآخذ فردوسی شناسی که تا امروز شناخته و بررسی شده است، قدیمی ترین منبعِ داستانِ به خواب دیدن واعظ، فردوسی را در بهشت و آمرزش شاعر با یک بیت اسرارنامة عطّار است که فقط نام شیخ را آورده و گفته که آن بیت، توحیدیّه بوده است (← عطّار، 1386: 229و230/ 3205- 3228) این روایت در منابع مقدّم بر اسرارنامه دیده نمی شود و چهار مقاله تنها از ممانعت مذکّر طبرانی از دفن فردوسی در گورستان مسلمانان سخن گفته است (← نظامی عروضی، 1383: 83) از این روی محتمل است که مأخذ عطّار، روایات شفاهی/ عامیانة رایج در نیشابور باشد؛ ولیکن پس از اسرارنامه، غیر از ظفرنامه و تاریخ گزیده، آثار دیگری چون مقدّمة شاهنامة بایسنغری، تذکرۃ الشعرا، نفایس الفنون آملی، مجمل فصیحی، مجالس النفائس، آتشکدة آذر، معارف الحقیقة نعمت الله بن رحمت الله شیرازی و انیس الشعرا هم این داستان را نقل کرده‌اند (برای گزارش این منابع به ترتیب، ← ریاحی، 1372: 416؛ سمرقندی، 1382: 54؛ پورجوادی، 1372: 121، زیرنویس 86؛ دبیرسیاقی، 1383: 250و314؛ ریاحی، 1372: 440؛ صیدیّه، 1385: 43و44؛ محمّد بن عبدالخالق بن معروف، 1383: 244) و در بیشتر این منابع جز از اسرارنامه و مقدّمة بایسنغری، بیتِ موجبِ آمرزش، همان است که در خاوران نامه آمده:

جهان را بلندی و پستی تویی

ندانم چه‌ای هر چه /(همه نیستند آنچه)/ هستی تویی     

از دستنویسهای شاهنامه این بیت در دو نسخة قاهره (796ه.ق) و انستیتوی خاورشناسیِ (2) به نام فردوسی آمده (← مسکو4/ 254/ زیرنویسِ11) و در دستنویس توپقاپوسرای (731ه.ق) بالای سرنویسِ گفتار اندر ستایش خرد» به خطّی غیر از خطّ متن نسخه افزوده شده است (برای تصویر آن، ← خالقی مطلق، 1369: 66) در تصحیح خالقی مطلق، در نسخه بدلهای بخشی که بیت مورد بحث در چاپهای دیگر (مانند: بروخیم، دبیرسیاقی و ژول مول) در آنجا آمده است (داستان گرفتار شدن خاقان چین به دست رستم) به این بیت الحاقی و بود و نبودِ آن در دست نویسها اشاره‌ای نشده است (← خالقی3/ 238/ زیرنویسِ19) تقریباً عین این بیت در آغاز شرف نامة نظامی آمده (← نظامی، 1378: 912/ 2) امّا یکی از شاهنامه پژوهان در گفتگویی خاطر نشان کرده اند که بیت را در شعری پیش از نظامی هم دیده‌اند (← جهانبخش، 1374: 12)

در هر حال به استناد نسخ معتبر شاهنامه این بیت با وجود اشتهار آن به نام فردوسی و برخلاف نظر یکی از محقّقان (← تاکی، 1379: 50،51) از فردوسی نیست و حتّی مستوفی که خود آن را در مقدّمة ظفرنامه و تاریخ گزیده به نام فردوسی آورده، در شاهنامة ویراسته اش در محلّ مربوط (گرفتار شدن خاقان چین به دست رستم) نیاورده است (← مستوفی، 1377: 522)

راجی کرمانی علّت بخشودگی و بهشت نشینیِ فردوسی را به صورت دیگری آورده است. به گزارش او:

چو زان داستان گرد کرد این سه فرد
چه گفت آن خداوند تنزیل وحی
که من شهر علمم علیّم در است
گواهی دهم کین سخن را  ز اوست17
به گیتی بر او گوهر افشانده اند

به شان علی اندر آن درج کرد
خداوند امر و خداوند نهی
درست این سخن قول پیغمبر است
تو گویی دو گوشم بر آواز اوست»
به فردوس فردوسیش خوانده اند
  (راجی، 1383: 2/ 4/ 4161- 4166)

سپس خود راجی افزوده که چون چندین هزار بیت دربارة امام علی(ع) سروده است، پس:

ز بحر گنه اندر آیم کنار

شوم همچو فردوسی امّیدوار
                 (همان، 2/ 4/ 4170)

اینکه فردوسی به دلیل نظم آن سه بیت به بهشت رفته است؛ اگر تصوّر شاعرانه و استدلال راجی دربارة ارج و اهمیّت مدح حضرت علی(ع) نباشد، در حدود بررسی های نگارنده، در سایر مآخذ تاریخی و ادبی نیامده و روایت منفردی است. تنها در یکی از داستانهای مردمی، به تلویح و نه تصریحاً بهشت نشین بودن فردوسی به موجب ذکر نام امام علی(ع) در شاهنامه دانسته شده است یا حدّاقل از فحوای داستان چنین استنباط می شود (← انجوی شیرازی، 1369: 1/ 42- 44) همة منابعی که روایت آمرزش فردوسی به خاطر این بیت را آورده اند، آن را یک بیت توحیدی- و نه ابیات ستایش علی(ع)- دانسته اند و همة آنها نیز در تعیین بیت (جهان را بلندی و پستی تویی) همداستانند. فقط در یکی از نسخه های تاریخ گزیده دربارة بیتِ سببِ رحمت این توضیح آمده است که: و به قول اصحّ این بیت است: به نام خداوند جان و خرد/ کزین برتر اندیشه برنگذرد» (مستوفی، 1381: 661و662 متن و حاشیه) در مقدّمة منثور بعضی از چاپهای سنگیِ شاهنامه هم این دو بیت به عنوان بیت (!) توحیدیِ فردوسی آورده شده است:       

ستایش کنم ایزد پاک را
به موری دهد مالش نرّه شیر

که گویا و بینا کند خاک را
کند پشّه بر پیل جنگی دلیر
                   (فردوسی، 1272: 12)

بنابر این نگارنده حدس می زند که گزارش واحد حملة حیدری احتمالاً برگرفته از روایات (مکتوب یا شفاهیِ) زندگی فردوسی نیست؛ بلکه تلقّی و توضیح خود راجی است که خواسته بر حقانیّت مذهب شیعه و نیز تشیّع فردوسی تأکید کند.

نظامی در مقدّمة خسرو و شیرین یادآور شده که چون فردوسی به هنگام نظم این داستان در شاهنامه، شصت ساله بوده است و شور و انگیزة پرداختن به جنبة عاشقانة روایت را نداشته، از تفصیل عشقبازی خسرو و شیرین تن زده است:       

حکیمی کاین حکایت شرح کرده است
چو در شصت اوفتادش زندگانی
به عشقی که در شست آمد پسندش

حدیث عشق از ایشان طرح کرده است
خدنگ افتادش از شست جوانی
سخن گفتن نیامد سودمندش
         (نظامی، 1378: 142/ 49- 51)

فردوسی در حدود داستان خسرو و شیرین (دقیقاً 198 بیت پس از روایت ازدواج این دو طبق چاپ خالقی مطلق) از 66 سالگی خود یاد کرده (← خالقی8/ 88/ 3707) و احتمالاً نظامی به رعایت وزن شعر و قرینه دادن با شست- شصت سالگی آورده است» (دبیرسیاقی، 1383: 217، زیرنویسِ1) با این حال اشارة او که فردوسی در شصت سالگی، دچار پیری و دل مردگی و رنجوری بوده، برپایة ابیات شاهنامه درست است ولی این توضیح که نبود ماجراهای دلدادگیِ خسرو و شیرین هم در شاهنامه برخاسته از تبعات سالخوردگی فردوسی بوده، پذیرفتنی نیست و همان گونه که زرین کوب نیز تصریح کرده است، شاید علّت اصلی این موضوع نبودنِ این بخش از داستان در منبع/ منابع فردوسی بوده است (← زرین کوب، 1377: 96)

در همین مقدّمه (خسرو و شیرین) به دنبال آن سه بیت، نظامی فردوسی را مرد غازی» نامیده است:

در آن جزوی که ماند از عشقبازی

سخن راندم نیت بر مرد غازی
                                (142/ 53)

وحید دستگردی غازی» را در این بیت به معنای معروف آن گرفته اند (← نظامی، 1378: 374 و نیز، ← نظامی، 1366: 786) که اگر چنین باشد؛ به مناسبت درونمایة رزمیِ شاهنامه و حماسه سَراییِ فردوسی بر او اطلاق شده است؛ امّا آیا شاعر حماسه سرا را به صرف نظم داستانهای پهلوانی، جنگجو آن هم با  واژه ای اصطلاحی یعنی غازی/ جنگاور دینی نامیدن می تواند دقیق باشد؟ یا اینکه غازی» در اینجا به معنای دیگر واژه یعنی معرکه گیر» به کار رفته و مراد نظامی از دادن عنوان مرد معرکه گیر» به فردوسی، هنگامه آرایی و شورانگیزی او در میدان سخن (معرکه سالار نظم و داستان سَرایی) بوده است؟

ج) خرده گیری بر فردوسی و شاهنامه

در برخی از منظومه هایِ پس از شاهنامه، از جهات و دیدگاههای گوناگون, بر فردوسی و شاهنامه ایرادهایی گرفته و تعریضهایی زده شده است. کلّیتِ این خرده گیری، بی در نظر داشتنِ انواع، علل و موضوعات آن، با چگونگی رویکرد فردوسی به سلف خویش، دقیقی، قابل مقایسه است که هم او را به عنوان رهبر» خود ستوده19 و هم از سستی سخنش انتقاد کرده است.20 پیروان و مقلّدان فردوسی نیز به سان  خود او, هم استاد و پیشگام خویش را بزرگ داشته اند و هم در مواردی بر او و سروده اش خرده گرفته و تاخته اند.

اسدی در مقدّمة گرشاسپ نامه پهلوان اصلی شاهنامه، رستم، را به سبب شکستهایش نکوهش می‌کند و گرشاسپ جهان پهلوانِ بزن بهادر و شکست ناپذیر منظومة خود را برتر و دلیرتر از او می‌داند:

ز رستم سخن چند خواهی شنود
اگر رزم گرشاسب یاد آوری
همان بود رستم که دیو نژند
سُتُه شد ز هومان به گرز گران
 زبون کردش اسپندیار دلیر
سپهدار گرشاسب تا زنده بود

گمانی که چون او به مردی نبود
همه رزم رستم به باد آوری
ببردش به ابر و به دریا فکند
زدش دشتبانی به مازندران
به کشتیش آورد سهراب زیر
نه کردش زبون کس نه افکنده بود
            (اسدی، 1317: 19/ 6- 11)

این تلقّی اسدی را به تعبیری می توان تقابل نگاه اساطیری با برداشت حماسی دانست. بدین معنی که او با ذهنیّتی اسطوره گرا و افسانه (عجایب المخلوقات) پسند جهان پهلوان واقعی را یلی می‌داند که به تنها, تنِ خویش از عهدة همة نبردهای سهمناک، پیروزمندانه برآید. این است که گرشاسپِ منظومة او بیشتر یک پهلوان اساطیری، فرازمینی و غول آسا یا ایزدگونه است21 در حالی که رستم چون زاده و بالیدة محیط حماسیِ» شاهنامه است, و حماسه در سنجش با اساطیر و افسانه های وهمناک به زندگی انسان خاکی نزدیک‌تر است, برخلاف گرشاسپِ اسدی یا سام در سام نامه، شخصیّتی اَبَر انسانی و غیرعادی نیست و صرف نظر از ویژگی ها، بن مایه‌ها و اغراقهایی که جزو ذات حماسه است, در بسیاری از حالات نظیر مهر و کین و سوگ و نیرنگ و عجز و ناله و همچون انسانی عادی تصویر می شود و دقیقاً از همین روی است که خواننده/ شنونده، رستمِ شاهنامه را بیشتر از گرشاسپِ اسدی می پسندد و با او احساس نزدیکی و اشتراک می کند. همة مواردی که اسدی به نشانة ضعف و زبونیِ رستم برشمرده، خصوصیّات طبیعی پهلوان روایت حماسی است که پیروزی و شکست را توأمان دارد. به نظر خالقی مطلق این قیاس اسدی سنجشی است دست کم از دید امروزی ما ساده لوحانه» (خالقی مطلق، 1362: 414)22

او در جای دیگر سربسته, به فردوسی اعتراض می کند که چرا روایات پهلوانی گرشاسپ را در شاهنامه نیاورده و موجب فراموشیِ آنها شده است:

به شهنامه فردوسی نغزگوی
بسی یاد رزم یلان کرده بود
 نهالی بُد این رُسته هم زان درخت
من اکنون ز طبعم بهار آورم

که از پیش گویندگان برد گوی
از این داستان یاد ناورده بود
شده خشک و بی بار و پژمرده سخت
مر این شاخ نو را به بار آورم
                    (همان، 20/ 16- 19)

دیدگاهی که اسدی بر مبنای آن به نقد پوشیدة فردوسی پرداخته است، به طور کلّی در قالب یک ویژگی عام در فرهنگ شاهنامه خوانیِ مردم ایران می گنجد و آن علاقه یا حتّی اعتقاد به ضرورتِ بودن/ گردآوریِ همة روایات ملّی- پهلوانی ایران در شاهنامه و به نام فردوسی است. به همین دلیل است که دست نویسهایی از شاهنامه وجود دارد که روایات بسیاری از منظومه های پهلوانیِ پس از فردوسی در آنها آمده و به تعبیر خالقی مطلق شاهنامة کلان» است (← خالقی مطلق، 1372: 167) ایراد این تصوّر سنّتی و به تبعِ آن، نظر اسدی این است که توجّه نداشته اند, فردوسی در نظم شاهنامه, پیرو منابع منثور خویش بوده و حتّی به دلایل مختلفی مانند حفظ وحدت موضوعی و رواییِ شاهنامه و پرهیز از پراکندگی داستانهای آن، در مواردی هماهنگ سازی روایات با موازین عقلانی و دینیِ زمان خود، نگرانی از پایان یافتن زندگانی و ناقص ماندنِ کار (تکرار تجربه و سرنوشت دقیقی) و از میان مآخذ خود و اخباری که احتمالاً در اختیار داشته یا می توانسته است به دست بیاورد، اقدام به انتخاب می کرده است.23

دربارة داستان مورد نظرِ اسدی, اگر این حدس را بپذیریم که روایات گرشاسپ در منابع فردوسی بوده و او از آنها آگاهی داشته است، به گمان نگارنده علّت حذف آنها از شاهنامه یکی نگهداشتِ نظم و وحدت داستانی شاهنامه بوده که با آوردن آنها هم بر حجم کتاب افزوده می‌شد و هم در بخشهایی از پادشاهی ضحّاک و فریدون روند روایات شاهنامه از مسیر ملّی خود بیرون می افتاد و به گزارش پهلوانی های فردی مشخّص می‌پرداخت؛ حال آنکه یکی از تفاوتهای شاهنامه در مقام حماسة ملّی ایران با منظومه های پهلوانیِ پس از آن, در این نکتة مهم است که شاهنامه اخبار پهلوانی را در قالب و بستر ملّی روایت می‌کند و مثلاً دلاوریهای رستم, همه به هدف دفاع از میهن و نظام شهریاری ایران است؛ ولی آثار دیگر پهلوان نامه‌هایی شخصی‌اند. برای نمونه, سفرهای گرشاسپ و فرامرز در جزایر هند و پرخاشگری های سام در چین و خاور زمین, هیچ نیّت ملّی- میهنی ندارد و لذا با هدف و ساخت داستانیِ شاهنامه مغایر است. دیگر اینکه حضور نمایان یلانی چون گرشاسپ و سام همچنان که پیشتر سایر پژوهندگان نیز متذکّر شده اند (← بهار، 1374: 99) شخصیّت و پایگاه پهلوانی رستم را کم رنگ تر می کرد و این با خواست و پسند فردوسی مطابق نبوده است. این را هم باید افزود که اگر فردوسی می‌خواست به روایات پهلوانان سیستان, غیر از رستم, بپردازد. طبعاً باید علاوه بر گرشاسپ، داستانهای سام و فرامرز و برزو و را نیز به نظم می‌کشید و در این صورت شاهنامه به جای مجموعة تقریباً منسجم و منظّمِ کنونی, تنها کشکولی از روایتهای پراکندة پهلوانی بود که اگر موجب نقد و اعتراض اسدی نمی‌شد, مسلمّاً از نظر محقّقان و منتقدان امروزی درخور انتقاد بود.

اسدی و ناظمان پس از فردوسی, به جای خرده گیری بر او, باید از فردوسی سپاسگزاری هم می کردند که با نسرودنِ اخبار ملّی- پهلوانیِ دیگر، موضوع و مجالی برای داستان سَرایی آنها باقی گذاشته است. نظامی هوشیارانه به این نکته و اجتناب آگاهانة فردوسی از طولانی شدن سخن (حفظ وحدت و نظم شاهنامه) توجّه کرده و در دیباچة شرفنامه گفته است:

اگر هرچه بشنیدی از باستان
 نگفت آنچه رغبت پذیرش نبود
دگر از پی دوستان زلّه کرد

بگفتی دراز آمدی داستان
همان گفت کز وی گزیرش نبود
که حلوا به تنها نشایست خورد
     (نظامی، 1378: 931/ 120- 122)

امّا خود او در جای دیگری از شرفنامه؛ ظاهراً از منظری دیگر به فردوسی اعتراض کرده است. در این دو بیت:

سخن سنجی آمد ترازو به دست
تصرّف در آن سکّه بگذاشتم

درست زراندود را می شکست
کزان سیم در زر خبر داشتم
                      (همان، 949/ 4- 3)

اگر چنان که احتمال داده‌اند منظور از سخن سنج»، فردوسی» و خواست از مصراع دومِ بیت نخست، نقد او بر هزار و چند بیت دقیقی باشد (← نظامی، 1378: 1196، توضیح وحید دستگردی؛ رستگار فسایی، 1372: 64) نظامی به فردوسی طعنه زده که چرا سخنان ارزشمند (درست زرِ) پیشرو خویش را نقد کرده و یادآور شده است که خود، لابد دربارة سلفش فردوسی، چنین کاری نخواهد کرد.

در همین منظومه (شرفنامه) نظامی در اشاره به معتقدات مذهبی خویش گفته است:

گهرخر چهارند و گوهر چهار
به مهر علی گرچه محکم پیم
همیدون در این چشم روشن دماغ
 بدان چار سلطان درویش نام

 فروشنده را با فضولی چه کار
ز عشق عمر نیز خالی نیم
ابوبکر شمع است و عثمان چراغ
شده چار تکبیر دولت تمام
                  (همان، 921/ 67- 70)

خالقی مطلق حدس زده است که نظامی در اینجا احتمالاً به شیعه مذهبیِ فردوسی تعریض زده و ضمن توجّه به بیت نامدار او در مدح امام علی(ع)24 در بیت دوّم، تأکید کرده است که برخلاف حکیم توس دوستدار ابوبکر و عمر و عثمان نیز هست (← خالقی مطلق، 1371: 663و664) نمونه ای دیگر از خرده‌گیری های عقیدتیِ نظامی بر فردوسی؛ ظاهراً این بیت از مخزن الاسرار است:

دیدنش از دیده نباید نهفت

کوری آن کس که بدیده نگفت
                            (همان، 8/ 55)

و در آن محتملاً با بیانی درشت به بیت مشهور دیگری از مقدّمة شاهنامه تاخته است (← مهدوی دامغانی، 1381: 539) بیتی که در چهار مقاله (ص78) بدگویان گواه اعتزال فردوسی دانسته‌اند:

به بینندگان آفریننده را

نبینی مرنجان دو بیننده را
                          (خالقی1/ 3/ 5)

از سایر مقلّدان فردوسی، میرزا محمّدعلی طوسی (معروف به فردوسی ثانی) در شاهنامة نادری تلویحاً از چشم داشت مادّیِ بیش از اندازة فردوسی از محمود انتقاد کرده است:

توقّع چو فردوسی ام نی ز شاه

که محکوم گردم بسی سال و ماه
         (باستانی پاریزی، 1372: 110)

انتقاد مبتنی بر این موضوع (تقدیم شاهنامه به محمود) در دو بیت از قاسمی گنابادی هم به نظر می رسد:

جهان را ساخت پر از درّ مکنون
ز دونی گر نبودی چون زبونان

چه حاصل زان که بودش همّت دون
نکردی آرزو کامی ز دونان
                     (یاحقّی، 1387: 61)

عبدالحسین میرزا از لشکریان عهد مظفرّالدین شاه هم در سالارنامه‌اش, ضمن احترام به پیشگامی و استادی فردوسی این ایراد را بر او گرفته که در ذکر اسامی شاهان و کسان ملّی ایران دچار سهو و تحریف شده و نام همة پادشاهان را به ترتیب نیاورده است:

در آن نامهایی که او گفته است
همان در زمانهای شاهان پیش
 نیاورده نام شهان را تمام

بسی سهو و تحربفها رفته است
بسی کرده تلفیق از کمّ و بیش
به ترتیب از ایشان نبرده است نام
                (رزمجو، 1381: 1/ 196)

این انتقاد باز ناشی از همان ویژگی سنّتی در شاهنامه خوانی؛ یعنی علاقه مندی به بودنِ همة اخبار ملّی- پهلوانی در شاهنامه و نیز بی توجّهی به مسألة استفاده و پیرویِ فردوسی از مآخذ منثوری است که طبعاً نمی توانسته شامل همة گزارشهای متنوّع تاریخ روایی( با تمام اختلافها در جزئیّات) باشد.

یکی از تلقیّات گوناگون دربارة شاهنامه در فرهنگ ایران، انتقاد از درونمایة به اصطلاح مغانة (ایرانِ پیش از اسلام) آن و برتری دادن داستانهای دینی- مذهبی و منظومه‌های مربوط به این نوع روایات بر آن است. پیشینة این گونه تقابل یا حدّاقل منشأ به وجود آمدن این تصوّر در ادوار سپسین به صدر اسلام می رسد که نضر بن حارث با بازگویی داستان رستم و اسفندیار در پی اسلام ستیزی و انصراف مردم از قرآن و سخنان پیامبر(ص) بود (← امیدسالار، 1378: 93- 112) برپایة همین دیدگاه است که شیخ ابوالقاسم کرّکانی/ کرّگانی در داستانها به دستاویزِ اینکه فردوسی مادح کافران و گبران بوده است، بر جنازة او نماز نمی‌گزارد و واعظ طبرانی مانع از به خاک سپرده شدنش در گورستان مسلمانان می‌شود و باز از همین روی است که قزوینی رازی در کتاب معروف النقض بر راویان داستانهای شاهنامه تاخته و آنها را بازمانده و پیرو بدعت بنی امیّه و بنی مروان, در وضع و نقل روایات رستم و سهراب و اسفندیار و زال و به منظور انکار شجاعت حضرت علی(ع) دانسته است (← محجوب، 1381: 1214) قاضی برهان الدین ابونصر مسعود بن مظفّر در حدود (608ه.ق) انبیانامه» را در برابر شاهنامه سروده (← محیط طباطبایی، 1369: 364- 366) و شیخ حسن کاشی, شاعر شیعی سده های 7و8 هجری در کتاب تاریخ محمّدی، شاهنامه را قصّة مجاز» و گنه نامه» خوانده و از نقل آن برمسلمانان پرهیز داده است. او به دوستداران منظومه های فارسی سفارش کرده که به جای شاهنامه، اخبار پیامبر(ص) و امامان(ع) بخوانند (← جعفریان، 1378: 120و121)

خرده گیری بر شاهنامه و ردّ و نقدِ آن, از این منظر در شماری از منظومه های دینی و تاریخیِ پس از فردوسی نیز دیده می شود و کهنترین شاهد آن در علی نامة ربیع است که آشکارا، شاهنامه را مغ نامة» آکنده از هزل و فسوس نامیده و خواندن آن را تدبیر کینه‌ورزان برای تباه کردن سخنان و احوال مردان دین دانسته است. ابیات زیر از سال (482ه.ق) قدمت این گونه خرده‌گیری بر شاهنامه و به طورکلّی پندار تضادّ عناصر/ داستانهای ملّی و دینی را در ذهن و زبان برخی از فرهیختگان ایرانی بخوبی نشان می دهد:25

به شهنامه خواندن مزن لاف تو
تو از رستم و طوس چندین مگوی
که مغ نامه خواندن نباشد هنر
.به شهنامه خواندن بپرداختند
بکردند این حیله اصحاب کین

. ز شهنامه [و] رستم و گیو و طوس
. اگر چند بُد رستم او مرد مرد

. ز شهنامه و رستم و گیو و طوس
علی نامه خواند زفان خرد

نظر کن در آثار اشراف تو
در این کوی بیهوده گویان مپوی
علی نامه خواندن بود فخر [و] فر
کسانی که این مکر برساختند
نه ضایع شود گفت مردان دین
                                (برگa82)

شنیدی بسی زرق و هزل و فسوس
چو گردی بُدی با علی در نبرد
                               (برگa129)

سخن نشنود وین مگر بر فسوس
که تا زو به هر دو جهان برخورد
                             (برگb0)

سَرایندة یوسف و زلیخا- که احتمالاً ناظمی به نام شمسی است و تا مدّتها به نادرست، فردوسی دانسته می شد26- در مقدّمة منظومة خویش در 29 بیت از زبان فردوسی, سخن گفته و از شاهنامه سَرایی (نامه های دروغ به تعبیر سَراینده) اظهار پشیمانی کرده و راه راست و سخنان درست را نظم اخبار پیامبران شمرده است. سؤال این است که آیا انگیزة ناظم, از انتساب چنین سخنانی به فردوسی (و به بیان عامیانه: حرف در دهان او گذاشتن) تبرئة وی از گناه مدح گبرکان و به زعم خویش، دفاع از فردوسی در محیط متعصّب زمان خود بوده است یا او نیز به تأثیر از اندیشة تقابل مسائل ملّی و دینی و ترجیح موضوعات دینی بر روایات پهلوانیِ ایرانی، در پی تخفیف شاهنامه و کسان آن برآمده است؟ نمونه‌هایی از ابیات او در اینجا آورده می شود:

از آن تخم کشتن پشیمان شدم
نگویم کنون نامه‌های دروغ
. بر این می سزد گر بخندد خرد
که یک نیمه از عمر خود کم کنم
. دو صد زان نیرزد به یک مشت خاک
چه باشد سخنهای برساخته
ز پیغمبران گفت باید سخن

زبان را و دل را گره برزدم
سخن را به گفتار ندهم فروغ
ز من خود کجا کی پسندد خرد
 جهانی پر از نام رستم کنم
که آن داستانها دروغ است پاک
شب و روز اندیشه پرداخته
که جز راستیشان نبد بیخ و بن
  (فردوسی، 1369: 34- 36/ گزیدة 31-59)

نوری اژدری، فردوسی را ستایندة کافران خوانده و محتوای منظومة خود را از نظر پرداختن به شخصیّتی واقعی و مسلمان (غازان) برتر از شاهنامه معرّفی کرده است:

به شهنامه فردوسی ار کرد یاد
گر او پیش از این کافران را ستود

شهان را چو کیخسرو و کیقباد
به ممدوح بر وی مرا فخر بود
         (نوری، 1381: 26/ 295و298)

مشابه این تعریض (مادح کافران) در بیتی از قاسمی گنابادی هم دیده می شود:

اگر گفت فردوسی نامدار

حکایات جمعی ز دین بر کنار.
         (باستانی پاریزی، 1372: 104)

آشوب هندی که دو بیت مشهور امّا برافزودة ز شیر شتر خوردن و سوسمار/ عرب را به جایی رسیده است کار.»27 او را به خشم آورده بوده است؛ از سر تعصِب تازی گرایی، فردوسی را مغ مغ نسب» و گبر آتش پرست» نامیده که ز اسلام بیگانه با کفر خویش» بوده و آن سخنِ منسوب به او در نکوهش اعراب کفر» است (برای این نکوهش نامه ← ریاحی، 1372: 464و465)

باذل مشهدی اثر خویش را به دلیل درونمایة مذهبی آن بالاتر از شاهنامه و منظومه‌های دیگر به شمار آورده است:

برآمد چه تیغ علی از نیام
بر آن نامه ها یافت بالاتری

نه گرشسپ ماند و نه رستم نه سام
شدش نام از آن حملة حیدری
                        (باذل مشهدی: 6)

راجی کرمانی نیز معتقد است که از آن همه حکایات رزم و بزم در شاهنامه, فقط سه بیت به کار فردوسی می آید (← راجی، 1383: 2/ 3و4/ 4156- 4166) و آن همان ابیات مدح امام علی(ع) است که پیشتر در بررسی داستان آمرزش و بهشتی شدنِ فردوسی ذکر شد. او در جای دیگر به خوانندگان توصیه می کند:

ز دستان رستم فراموش کن

خدا را از این داستان گوش کن
                 (همان، 1/ 179/ 3407)

این تصوّر که شاهنامه در برابر محتوای منظومه های دینی؛ بویژه مثنوی های مربوط به حضرت علی(ع) بهایی ندارد, تنها ویژة سَرایندگان این آثار نیست و در میان برخی از ادبا و تذکره نویسان هم رایج است. برای نمونه والة داغستانی با اینکه حملة حیدری را به لحاظ هنر سخنوری در برابر شاهنامه چراغ پیش آفتاب» می‌داند؛ ولیکن بر این باور است که نظر به رتبة معنوی که مشتمل است بر غزواتِ علی بن ابی طالب علیّه السلام صد هزار شاهنامه به بهای یک بیتش نمی ارزد» (واله داغستانی، 1384: 1/ 413)

در موضوع مورد بحث (ترجیح منظومه های دینی بر شاهنامه) ابن حسام خوسفی معتدل‌تر از همة سَرایندگان منظومه های دینی است و از این نظر در نقطة مقابل ربیع قرار دارد. او نه تنها برخلاف ربیع و ناظم یوسف و زلیخا به نکوهش و خوارداشت شاهنامه نپرداخته است؛ بلکه در پایان منظومه که موضوع مذهبی منظومه اش را ارزشمندتر از داستانهای شاهنامه می‌داند، بیانش پوشیده و همراه با احترام مجدّد به طبع توانای فردوسی است:

اگر طوسی از شاهنامه سخن
سخن در بلندی به جایی رساند
ولی نامة من به نام علی است

به آرایش رستم افکند بن
که اندیشه از درک آن بازماند
می صافی من ز جام علی است
 (خوسفی، 1382: 315/ 4916- 49)

از صاحبان منظومه های تاریخی، فتحعلی خان صبا در شهنشاه نامه ضمن اشاره به رنج و هنر شاعریِ فردوسی، کوشش او و نظامی را به دلیل پرداختن به اخبار مغان, بیهوده و سزاوار سرزنش دانسته و در مقابل به سان نوری اژدری, منظومة خویش را از آن روی که گزارش احوال فتحعلی شاه قاجار و اخبار روزگار اوست, مهم تر از شاهنامه و آثار نظامی شمرده است. در این منظومه نیز مغ نامه» بودنِ شاهنامه مبنای خرده گیری شاعر است:

نراند سخن مرد دانا شگفت
. سزد گر روانشان بود در فسوس
اگرچه ز هر در بسی برده رنج
ولی سر به سر بیهده رنجشان
. یکی زنده کرد آیت زند را
به خود راه بیغاره باید گرفت
چه استاد گنجه چه دانای طوس
ز پرمایه گوهر پراکنده گنج
نه جز بهرة اژدها گنجشان
ستایشگر آمد مغی چند را